Нацыянальные стравы в паэме "энеида навыварат"

«Энеида наизнанку» продолжает полуторавековую европейскую традицию ирои-комических «Энеид», начатую во Франции П. Скарроном, продолженную в Австрии А. Блюмауэром и на восточнославянской почве подхваченную Н. П. Осиповым («Вергилиева Енеида, вывороченная наизнанку») и И. П. Котляревским («Виргилиева Энеида, на малороссийский язык перелицованная И. Котляревским»). Белорусская «Энеида» в ряде мест достаточно близко следует за текстом украинской «Энеиды» Котляревского и иногда характеризовалась как вольный её перевод. Как обычно в этой традиции бурлеска, события эпоса Вергилия перенесены в современную простонародную обстановку. Античные боги и троянские герои представлены соответственно как белорусские паны и крестьяне[1], в текст введены подробные описания национального костюма и пищи. Опытом белорусской «Энеиды» воспользовался, по-видимому, автор другой, более популярной белорусской бурлескной поэмы — «Тарас на Парнасе» (как сейчас считается, им был Константин Вереницын).

Цэнтральнае месца ў камедыi займае вобраз Гарлахвацкага. Гэта двурушнiк, дымагог, авантурыст, самазванец у навуцы, якi iмкнецца выкарастаць службовае становiшча у сваiх шкодных мэтах. Абапiраючыся на паслугi пляткара i падхалiма Зёлкiна, карыстаючыся баязлiвастью Тулягi, шчырасцю i даверлiвасцю Чарнауса, Гарлахвацкi iмкнецца пралезцi щ вучоныя. Для гэтага ён хоча стварыць у iнстытуце атмасферу падазронасцi i недаверу. Гэтым ён iмкнецца нанесцi шкоду дзяржаве, народнай гаспадарцы. Гарлахвацкi выкарыстоувае разнастайныя сродкi i прыёмы, каб дасягнуць свайго. Шантаж i паклеп, начальнiцкi вокрык. На яго думку гэтым можна прымусiць Тулягу i нават самаго Чарнавуса працаваць на яго: «хрыбецiкi щ iх моцныя, галовы разумныя, няхай стараюцца, калi хочуць на свеце жыць».

Характар Гарлахвацкага у п’есе падаецца сатырычна; характарызуючы яго, Кандрат Крапiва выкарыстоўвае разнастайныя прыёмы. Пачынаецца п’еса размовай прыбiральшчыцы цёткi Кацi i дворнiка Нiчыпара, якiя гавораць пра змены, што адбылiся са з’яўленнем Гарлахвацкага. Асаблiва ярка праяуляецца яго характар, калi ён шальмуе i запалохвае Тулягу, прымушаючы таго напiсаць навуковую працу. Аб’ект даследавання гэтага вучонага, «свiнячы мамант», надзвычай здала асацыiруецца з унутранымi якасцямi самаго даследчыка. Як шарлатан Гарлахвацкі поўнасцю раскрываецца ў заключнай часцы трэцяга акта.

У вобразе навуковага супрацоунiка Зёлкiна паказаны яркi тып пляткара i падхалiма. Зёлкiн як вучоны амаль нiчым не адрознiваецца ад свайго шэфа, а таму i стараецца дагаджаць начальству, падхалiмнiчаючы, каб утрымаць сваё месца. Разумеючы хiсткасць свайго становiшча, Зёлкін пачынае плясцi iнтрыгi, паклёпнiчаць на сумленных людзей. Крапiва падкрэслiвае адну знешнюю асаблiвасць Зёлкіна, якая паказвае яго ўнутраную сутнасць. Зёлкін ходзiць амаль нячутка, як кот, што падкрадваецца да сваёй ахвяры. Здаецца, што ўвесь ён — гэта натапыранае вуха, якое да ўсяго прыслухоўваецца. Убачыўшы чалавека ў форме НКВД, якi выходзiў з кабiнета Гарлахвацкага, пачуўшы назву толькi вулiцы, Зёлкін фабрыкуе новую плётку супраць Чарнавуса, хаця разумее дзiкасць свайго рашэння.

Невуцтва Зёлкіна, яго бессаромнае падхалiмства выразней за усе праяўляецца ў сцэне пасяджэння вучонага савета, на якiм Гарлахвацкі абараняе «сваю» навуковую працу. Як i Гарлахвацкі, Зёлкін не разумее, што гэты даклад — пародыя на навуковую працу. Ён кiнууся на ўсе лады хваліць свайго начальнiка. Але варта было Зёлкіну зразумець, што ў гэтым дакладзе няма нiчога навуковага i напiсаны ён не Гарлахвацкім, а Тулягам, як тут жа ён гаворыць адваротнае: «Я так i думаў! Каб Вы, Аляксандр Пятровiч, напiсалi такую бязгуздзiцу». У вобразе Зёлкiна драматург не толькi закляймiў пляткарства i падхалiмства, але i наглядна паказаў небяспечнасць i шкоднасць такiх Зёлкiных, бяздоказныя абвiнавачваннi якiх былi самымi моцнымi аргументамi у свой час для рэпрэсii супраць сумленных людзей.

Вуснае маўленне – гэта гаворка якая гучыць, у ёй выкарыстоўваецца сістэма фанетычных і прасадычных сродкаў выказвання, яна ствараецца ў працэсе гутаркі. Для яе характэрныя слоўная імправізацыя і некаторыя моўныя асаблівасці: свабода ў выбары лексікі, выкарыстанне простых прапаноў, ўжыванне пабуджальных, пытальных, клічных сказаў рознага роду, паўторы , няскончанасць выказвання думкі. Пісьмовае маўленне – гэта гаворка графічна замацаваная, загадзя абдуманая і выпраўленая, для яе характэрныя некаторыя моўныя асаблівасці: кніжнай лексікі, наяўнасць складаных прыназоўнікаў, строгае выкананне моўных нормаў, адсутнасць внеязыковых элементаў. Пісьмовае маўленне звычайна звернутае на глядзельнае ўспрыманне. Кожны пісьмовы тэкст – гэта складанае выказванне аб рэчаіснасці.