Перевод на казахский язык. толе би - общественный деятель казахского народа, известный оратор. он родился в 1663 году в нынешней южно-казахстанской области. толе би в 15 лет начал участвовать в решении споров и стал известен народу своей справедливостью и ораторским искусством. вместе с биями старшего, среднего и младшего жузов, будучи советником тауке хана, создал "7 указов"

Би толасының - қазақ халықтың қоғамдық қайраткері, белгілі шешен.ол қазіргі оңтүстік-қазақстандық облыста 1663 жылы туды.би толасының 15 жаста айтыс-таластың шешімінде қатысу бастады және белгілі халыққа өзінің әділдігінің және ораторлық өнермен.бір мен биями ажаның, ортаның және кіші жузов, ханның тәукесінің ақылшысымен бола, "7 жарлықты" жасады.

су - тіршілік көзі деп бекер айтылмаған. себебі алғашқы тіршілік суда басталады. жердегі ең көп таралған заттың бірі су. мұхит, теңіз, көл, өзендерден басқа су барлық тірі ағзаның құрамында кездеседі. мысалға ағзасындағы қанның немесе шырынның негізгі құрамы судан тұрады. кәдімгі құрғақ өсімдік дәнінде де белгілі бір мөлшерде су болады. кейбір теңіз жәндіктері, мысалыға медузаның 97-98% - ы судан тұрады. судың құрамында еріген оттегі болғандықтан жануарлар және өсімдіктер тіршілік ете береді. су көптеген жануарлар мен өсімдіктер үшін тіршілік ортасы болып саналады. оның құрамындағы жануарлар мен өсімдіктерді құрлықтан кездестіре бермейміз. судың жарық түсе бермейтін қабатында терең емес жерлерінде жануарлар мен өсімдіктердің көптеген түрі мекендейді. мұхиттер мен теңіздердің терең қабаттарына - жарық түспегеннен қараңғы болып келеді. ол жерлерде тек қана сондай тіршілік ортасына бейімделген жануарлар мекендейді, өсімдіктер мүлдем кездеспейді. судағы еріген оттегімен су жануарлары желбезек арқылы тыныс алады.қыста көлдер мен тоғандардың қатуы су жанураларына қиындық туғызады. оттегінің жетіспеуі салдарынан жануарлардың жаппай қырылып қалуы мүмкін. ондай жағдайда мұзды бірнеше жерден ойып, суды оттегімен байытып отыру керек. көптеген жануарлар суда өмір сүруге бейімделген - жүзбе қанаттары, ескек тәрізді аяқтары және саусақтарының арасында жарғақтары болады. мұхиттар мен теңіздердің тұзды суларында көптеген кездеседі. ң кейбіреуі су бетінде қалқып жүрсе , енді біреулері су түбіне бекініп өседі. су жануарларының қорегі ретінде, кішігірім қтар тұрақты мекені ретінде пайдаланады. ең маңыздысы ауаны оттегімен байытып отырады

қазақша реферат: сүйінбай аронұлы (1815–1898) сүйінбай аронұлы (1815–1898) – 19-шы ғасырдағы жетісу ақындарының алтын діңгегі, айтыс ақыны. алматы облысының жамбыл ауданында туған. сүйінбай жастайынан жыраулығымен елге танылды. жамбыл ақын «менің пірім — сүйінбай, сөз сөйлемен сыйынбай» деп оны ұстаз тұтты. ақынның арғы атасы күсеп жиенқұлұлы жауынгер ақын, жыршы, күйші, қобызшы болса, оның үлкен ұлдары жаңбыршы мен жаманақ қазақ арасына жыршы, қобызшы, күйшілігімен белгілі, ал кенже арон жастайынан өткірлігімен, мәмлегер шешендігімен ел ауызына ілікті. атадан ға жалғасқан ақындық, шешендік өнер сүйінбайға да дарыды. сүйінбайдың өзінен үлкен жаманшыл, жұмық деген ағалары, оспан атты інісі сыншыл, бірқақпай өлеңдерімен ауыл арасына танымал болды. бұл жөнінде жаманшыл сүйінбайға: «отбасында мен жүйрікпін, шаршы топта сен жүйріксің» дейді екен. тарихи деректерде қоқан шапқыншылығының әсерінен жан-жаққа бытырай көшіп, қиын-қыстау кезеңде іргесі ыдыраған қазақ руларының басын біріктіруде сүйінбай мен сарыбай бидің ықпалы зор болғандығы айтылады. осы тұста ақын халықты қоқандықтарға қарсы тұрып, тәуелсіздік үшін күресуге шақырды. ол «өтеген батыр», «қарасай батыр», «саурық батыр», «сұраншы батыр», «жабай батыр» сияқты толғаулар шығарды. аумалы-төкпелі қоғамда өмір сүргендіктен, сүйінбай сал-серіліктен гөрі қоғамдық-әлеуметтік істерге белсене араласты. өлеңдерінде қоқан билеушілері мен жергілікті әділетсіз сұлтан, төрелерден, бай-болыстардан жасқанбай, турасын айтып отырды. әсіресе ақын тезек төремен, қырғыз ақыны қатағанмен айтыстарында, сондай-ақ «датқаларға», «үмбетәліге», «төрт биге», «момын малын зұлымға алып беріп», тағы басқа өлеңдерінде қиянатшылдықты, озбырлықты аяусыз сынға алды. оның шешендік нақылдары, болыс-билерге арналған сықақ өлеңдері («мақсұтқа», «қасымға», «болыстарға баға») сақталған. қазақ халқының тарихи-қоғамдық сатылары мен өткен ғасырлардағы өмір шындығы ақын шығармаларында жан-жақты көркем суреттелген. сүйінбай поэзиясы терең философиясымен, ой сұлулығымен, ақын тіліндегі соны поэтикалық өрнек-айшықтарымен ерекшеленеді. м. әуезов сүйінбайды «айтыс өнерінің алтын діңгегі» деп атаған. қазақ халқы әділет үшін күресте қорғаушысы, жақтасы болған ақиық ақынның өлең, толғау, айтыстарын күні бүгінге дейін сақтап, «сүйінбай осылай деген» деп әрдайым зерделерінде тұтты. сүйінбайдың айтыстары мен өлең-толғауларын жинау, жариялау ісі хх ғасырдың бас кезінде қолға алына бастады. 1920 жылы түркістан акср-і халық ағарту комиссариаты жанынан құрылған қырғыз (қазақ) ғылыми комиссиясы ауыз әдебиеті үлгілерін жинау мақсатында сырдария, жетісу облыстарына экспедиция ұйымдастырып, этнограф ғалым ә. диваев сүйінбайдың өлең-толғауларын, айтыстарын жазып алды. 1929 жылы алғаш рет «жаңа әдебиет» журналында (№6) ақынның «апырмау, мынау жатқан сарыбай ма» деген өлеңі басылды. ақын шығармалары әр кезеңде жарық көрген хрестоматиялық оқулықтарға енгізіліп, ел ішінде насихатталды. с. сейфуллин құрастырған «қазақтың ескі әдебиет нұсқалары» атты жинаққа «шапырашты сүйінбай ақынның қартайған шағында айтқаны» деген өлеңі енді. 1935 жылы і. жансүгіров пен ф. ғабитованың құрастыруымен ақынның бір топ шығармасы «сүйінбай ақын» деген атпен тұңғыш рет жеке жинақ болып жарық көрді. қазақстан ғылым академиясы құрылғаннан кейін ақын мұрасын жинап, жариялаумен айналысқан ғалымдар ә. диваев, с. бегалин, б. жақыпбаев, қырғыз фольклористері ш. үмбетәлиев пен э. мұқанбетовтардың еңбектерін айрықша атауға болады. сондай-ақ сүйінбай мұрасының біршамасы ж. жабаевтың мемориалдық мұражайының әдеби қорында сақтаулы. сүйінбай ақынның «ақиық» атты жинағына таңдаулы шығармаларымен қатар, тыңнан қосылған көптеген өлең-толғаулары, айтыстары енген, шығармалары жүйеге келтіріліп, тақырыптарға бөлінген. кітапқа көлемді ғылыми алғысөз жазылып, сонынан түсіндірме сөздік берілген. мәскеуде «әлем әдебиетінің кітапханасы» сериясымен жарыққа шыққан 200 томдық жинақтың 102-ші томында ақынның «кәрілік» атты өлеңі жарияланған. бұл оның шығармашылығының дүниежүзі сөз өнеріне қосылған асыл мұра, аса құнды әдеби ескерткіш екендігін танытады. алматы облыстық филармониясы, сондай-ақ алматы қаласында үлкен даңғыл, туған ауылы, ондағы мектеп сүйінбай есімімен аталады. туған жерінде мемориалдық мұражайы жұмыс істейді.

источник:

©