Тайга танба баскандай , мойны жар бермейди сойлем ойлау

Кеше менин агам тайга танба баскандаай макал матнл айтып берди

Арал теңізі ғасырлар бойы планетамыздың ең үлкен континенттік сутоғаны ретінде белгілі еді. ол қазіргі қазақстан мен өзбекстан шекарасында жатыр. бірақ бүгінгі күні оның тартылып бара жатқандығы бізге сабақ болуы тиіс. ақырзаман деген тура осындай болар, – дейді юсуп камалов, алдымызда ұзыннан-ұзақ созылып жатқан, тал-шілік басқан шөл даланы қолымен нұсқай отырып. – ерте ме, кеш пе, ақыр­заман бола қалса, тек қарақалпақстандықтар ғана одан аман қаламыз, өйткені біз қазірдің өзінде-ақ ақырзаманды бастан кешіріп отырмыз. төбе-төбе болып жатқан ұлу қабыршақтары мен құмда қайраңдап қалған, тозығы жеткен қайықтар болмаса, өзбекстанның солтүстігіндегі өзіміз тұрған құмдақ жартастың үстінен қарағандағы көрініс нағыз бір шөл далаға тап болғандай әсер қалдырады. бұл ара кезінде арал теңізіне сұғына орналасқан түбектің шеті еді. ол 1960 жылы ауданы жағынан әлемде төртінші орынды иеленсе, оның аумағы шамамен 67 000 шаршы шақырымды құрайтын. бұл дегеніміз, батыс вирджиния штатының аумағынан да үлкен деген сөз. ал арт жағымызда мойнақ қаласы жатыр. ол бір кездері қ консервілеу зауыты бар, қанатын кеңге жая ған орын еді. тіпті, бертінде, 1980 жылдардың өзінде ол жыл сайын мыңдаған тонна қ өндіретін. елу жыл бұрын арал теңізінің оңтүстік жағалауы тура біздің табанымыздың астында жатты. ал қазір ол солтүстік-батысқа қарай 90 шақырымға дейін тартылып кеткен.

Орақтұмсық (лат. ibidorhyncha struthersii) – татреңтәрізділер отряды, қарала қшылар тұқымдасына жататын құс. қазақстанда солтүстік және батыс тянь-шаньнің биік таулы беткейлерінде, іле алатауының үлкен және кіші шатқалында, шелек, асы, қаражар және қарқара өзендерінің жоғарғы ағысында кездеседі. дене тұрқы 41 см, салмағы 300 г-дай, қанатының ұзындығы 22 – 25 смарқасы және жемсауы сұрғылт келеді, кеудесінде қара жолағы бар. орақ тәрізді имек тұмсығы мен аяқтары қызыл түсті. орақтұмсық – отырықшы құс. жеке жұптары ұсақ тастар арасына шұңқырлап ұя салады. 3 – 4 жұмыртқаны мекиені мен қоразы кезектесіп басып, да бірігіп өргізеді. негізінен ұсақ қтармен және әр түрлі омыртқасыздармен қоректенеді ақ тырна (лат. grus leucogeranus) — тырналар тұқымдасының бір түрі. қазақстанның батыс және орталық аймақтарын көктемгі (сәуір — мамыр) және күзгі (тамыз — қазан) ұшу кезінде қоныстайды. бұл кезде наурызым қорығында, ырғыз және торғай өзендері мен арал теңізі жағалауында жиі кездеседі. сирағының төменгі жағы қауырсынсыз, құйрығы қысқа. мойны, аяғы ұзын. қанатының қарымы 2 метрге, салмағы 10 кг-ға дейін жетеді. қанаты ақ, қанатының ұшы қара, тұмсығы қызыл. суат маңын, көбінесе батпақты жерлерді мекен етеді. өсімдік дәнімен, ұсақ жәндіктермен қоректенеді. ұясын шөп арасына, кейде тайыз су бетіне салады. сәуір—мамырда 2-3 шұбар жұмыртқа туып, оларды мекиені 1 айға жуық басады. жыл құсы. қазақстанның "қызыл кітабына" енгізілген. ақбас тырна ақбас тырна (лат. anthropoides virgo) – тырнатәрізділер отрядына жататын құс. батыс қазақстан, ақтөбе, қостанай, ақмола, павлодар, қарағанды, шығыс қазақстан, алматы, жамбыл, қызылорда облыстарындағы далалы және шөл-шөлейтті аймақтарды мекендейді. ақбас тырна – жыл құсы. қыркүйек – қазанда жылы жаққа ұшып кетеді. солт.-шығыс африка, палестина, ирак, үндістан, пәкістан, бирма жерлерінде қыстайды. өсімдік дәнімен, бүршігімен және ұсақ жәндіктермен қоректенеді. тың және тыңайған жерлерді игеру жылдары ұялау мекені тарылып, саны күрт төмендеді. бірақ 1970 – 1980 жылы саны қайтадан көбейе бастады. ақбас тырна қорғауға алынып, қазақстанның «қызыл кітабына» енгізілген. басқа тырналар тұқымдасына қарағанда ақбас тырнаның денесі кіші болып келеді. шекесінде айдар тәрізді ұзын ақ қауырсындары бар. қанатының ұзындығы 42 – 54 см, салм. 2 – 3 кг-дай. басы, мойнының асты мен омырауы қара, ал басқа қауырсындарының түсі көкшіл сұр болады. құс ойнағы кезінде өздеріне тән қимыл-қозғалыстар жасап, «тырналар биін» билейді. жұптасып, жерді аздап шұңқырлап, оған құрғақ шөп төсеп, ұя салады. мекиені мен қоразы 1 – 2 жұмыртқаны 28 – 30 күндей кезектесіп басады. түркімен құланы