Ереже етістік және етістіктін шақтары

Етістіктің шақтары.

Қазақ тілінде үш шақ бар: өткен шақ, осы шақ және ауыспалы шақ.

1. Өткен шақ

Іс-әрекеттің сөйлеп тұрған кезден бұрын болғанын білдіретін шак түрін өткен шақ дейміз. Қазақ тілінде өткен шақтың үш түрі бар. Олар: жедел өткен шақ, бұрынғы өткен шақ және ауыспалы өткен шақ.

1) Жедел өткен шақ - сөйлеп тұрған мезгілден аз уакыт бұрын болған, сол кезге жақын өткен істі білдіретін өткен шақ түрі.Мысалы: 1. Мен ауылга келдім. 2. Сен кітапханада болдың.

2) Бұрынғы өткен шақ іс-әрекеттің сөйлеп тұрған уакыттан көп бұрын өткенін білдіреді. Мысалы: Үйлерді қурылысшылар аудан жәрдемімен салған. Бұрынғы өткен шақтың жасалу жолдары

1. -ып, -іп, -п жұрнақтары және жіктік жалғаумен: Гүлнұр бұны апасына да айтыпты.

2. -ған, -гең -қан, -кен жұрнақтары және жіктік жалғаулармен: Гүлнұр бұны апасына да айтқан.

3) Ауыспалы өткен шақ қимыл иесінің ертеден дағдыға айналған іс-әрекетін білдіреді. Мысалы: 1. Демалыс сайын кездесіп тұратын 2. Әжесі ертегіні дәмдеп айтушы еді

2. Осы шақ

Іс-әрекет, қимылдың сөйлеп тұрған кезде өтіп жатқанын білдіретін етістік шағының түрін осы шақ деп атайды.

Осы шақ жасалуы мен мағынасына қарай нақ осы шақ және ауыспалы осы шақ деп бөлінеді.

1) Нақ осы шақ деп қимылдың дәл сөйлеп тұрған кезге сәйкес келуін айтамыз.

Мысалы: Мен отырмын (жүрмін, тұрмын, жатырмын). Біз отырмыз (жүрміз, тұрмыз, жатырмыз)

Күрделі нақ осы шақта негізгі етістік -ып, -іп, -п жұрнақтарымен келіп, отыр, тұр, жүр, жатыр етістіктері көмекші етістік қызметінде жіктеліп жұмсалады.

Мен оқып жатырмын. Біз оқып жатырмыз.

3. Келер шақ

Келер шақ - сөйлеп тұрған кезден кейін болатын іс-қимылды білдіретін шақ түрі. Мысалы: 1. Кітапханага ертең барамыз. 2. Ауылға жол түссе бармақпыз. Келер шақ жасалуы мен мағынасына қарай болжалды келер шақ, мақсатты келер шақ, ауыспалы келер шақ деп үшке бөлінеді.

1) Болжалды келер шақ іс-әрекеттің кейін болатын, болмайтынына болжам, жорамалды білдіреді. Мысалы: Апам бір ақылын табар.

2) Мақсатты келер шақта етістік арқылы іс-әрекеттің өту, болу мақсаты айтылады. Мысалы: 1. Оқуға баруға ниет етпекпін. 2. Кітапты бугін-ертеңдер бітірмекпін.

3) Шақтық мағына сөйлем ыңғайына қарай айқындалатын келер шақ түрі ауыспалы келер шақ деп аталады. Мысалы: Шығарманың қорытындысын ертең айтады.

Алтын адам туралы диалог

- Аға, сәлеметсіз бе!

- Сәлеметсің бе, Аспандияр! Қалың қалай, сабағың қалай?

- Бәрі жақсы, аға. Рахмет. Сіздің көмегіңіз керек болып тұр еді.

- Әрине, айта бер. Қандай көмек?

- Тарих сабағынан «Алтын адам» тақырыбына баяндама жасауым керек еді.

- Жақсы. Көмектесейін. Қандай сұрақтарың бер, сұрай бер?

- «Алтын адам» зираты қашан және қай жерден табылды?

- 1969-1970 жылдары Алматы облысы Есік қаласының солтүстігіндегі Есік өзенінің сол жақ жағалауындағы темір дәуірінен сақталған сақ обасынан табылған алтын киімді сақ жауынгерінің мүрдесі табылды.

- Зиратты тапқан археолог кім?

- Зиратты археолог К.А. Ақышев тапқан.

- «Алтын адамды» қысқаша сипаттап берсеңіз?

- Бас киімі кейінгі қазақ киімі үлгілеріне ұқсас, биік, шошақ төбелі, ұзындығы 70 см шамасында. Мойнында дөңгелек жүзік сияқты алтын алқа, іш көйлегі, көкірегінің тұсы, жеңі алтын тоғалармен өрнектелген, саусағында екі алтын жүзік, камзолы құрастырылмалы ауыр белбеумен буылған. Белбеуге аңға ұқсас бейнелер, 16 тоға жапсырылған, оң жағында қызыл қынапты ұзын семсер, сол жағында алтын пластиналар жапсырылған қынға салынған темір қанжар ақинақ, шалбар балағы да алтын тоғалармен әшекейленген.

- Деректерге сүйенсек, «Алтын адам» қай заманда өмір сүрген?

- Есік обасынан алынған археологиялық мәліметтерге қарап, бұл адамның біздің заманымыздан бұрынғы 5 - 4 ғасырларда өмір сүргені анықталды. Киім үлгісі, жерлеу рәсімі, Алтын адамның Жетісу жерін мекендеген сақтардың көрнекті елбасының ұлы немесе жас көсем, әскербасы екенін айқын көрсетеді.

- Көмегіңізге көп рахмет, аға!

- Оқасы жоқ, бауырым!

 Менің ең басты тілім-қазақ тілі.Әрбір тіл -ол біртұтас әлем.Тіл тек қана оқытушы емес,ол тірі табиғат, адамның және халықтың байлығы мен қазынасы.Ол әрбір адамның махаббатын,жылулығын,сезімін білдіру үшін өте қажет.Сенің қазақ тілін білгенін өзінңің туған жеріне деген,халқына деген ,сыйластыққты білдіріп, еліннің тарихына, болашағына өрлеуіне көп көмек көрсетеді.Қазақ тілін білу бүкіл Қазақстандықтықтардың борышы .Туған жерімізді,елімізді аялап,тілімізді қастерлеп,өз елімізді уақыиыңды бағалай алу керек.