Тұңғыш қазақ ғалымы- шоқан уәлиханов.

Уәлиханов Шоқан Шыңғысұлы – қазақтың ұлы ғалымы: ориенталист, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ, ағартушы, демократ. Шын аты-Мұхаммедханафия, әжесінің бала күнінде «Шоқаным» деп еркелетіп айтуымен, «Шоқан» аталып кеткен. Туған жері-қазіргі Қостанай облысындағы Құсмұрын көлінің жағасы. Арғы атасы-қазақтың ұлы ханы –Абылай, Шоқан оның шөбересі. Өз атасы Уәли де хан болған. Ал әкесі Шыңғыс Қазақстанда хандық жүйе жойылып, аға сұлтандықтың енгізілуіне байланысты, аға сұлтан лауазымын иеленген.«Жеті жұрттың тілін білуге тиісті» хан тұқымы болғандықтан, ауыл мектебінде оқып, арабша хат таныған Шоқан араб, шағатай тілдерін меңгерген. Бұдан кейін оны әкесі сол кезде Сібірдегі ең таңдаулы оқу орны деп есептелінетін Омбы кадет корпусына береді. Зерек те зерделі Шоқан мұнда «екі –үш жылдан кейін-ақ өз кластарынан ғана емес, өзінен екі жас үлкендердің класындағыларды да басып озып шығады» (Г.Н.Потанин).Кадет корпусын бітіргеннен кейін Шоқан Батыс Сібір генерал-губернаторының кеңсесінде қалдырылады. Ол 1855 жылы Ұлы жүзді Қоқан хандығының ықпалынан шығарып, Ресейге қосу бағытында жұмыс істеу үшін ұйымдастырылған экспедицияға қатысып, Семей, Аягөз, Қапал арқылы Іле Алатауына дейін келеді, Жоңғар қақпасына, Алакөл, Тарбағатайға саяхат жасайды. Осы сапарында қазақ, қырғыз ауыз әдебиетінің үлгілерін, тарихы мен этнографиясының материалдарын жинап алады. Бұл еңбегін жоғары бағалаған генерал Г.Х.Гасфорт оны наградаға ұсынады, әскери лауазымы бір сатыға жоғарылап, поручик атағын алады. Келесі жылы М.М.Хоментовский басқарған әскери-ғылыми экспедицияға қатысып, қырғыз елін жете зерттеп, Ыстықкөл аймағының картасын жасасады.Шоқанның Қашқарияға сапары ғалымдық, ағартушылық саласындағы еңбегінің жаңа белеске көтерілуіне жол ашты. Қоқан хандығының Қашқардағы консулы әрі саяси резидентінің көмегімен Қашқардың экономикалық саяси құрылымын зерттеп, бұл халықтың тарихы мен этнографиясынан көптеген материалдар жинайды. Қашқар сапарынан «Алты шаһардың, яғни Қытайдың Нан-лу провинциясының шығыстағы алты қаласының жайы» атты еңбегі дүниеге келеді.Шоқаннан қалған мұраның бірі-бейнелеу өнеріндегі зерттеулері. Бұл еңбектер оның өнердің осы саласындағы қазақтың тұңғыш профессионал суретшісі болғанын дәлелдейді. Ол негізінен портрет, пейжаз және халықтың тұрмыс-салтын бейнелеумен айналысқан. Одан 150-дей сурет қалған.Науқасы меңдегендіктен Петербургтан елге оралған Шоқан туған халқының екі жақты қанауда езілгенін көріп, 1862 жылғы сайлауда Атбасар округының аға сұлтаны болуға талпынады.Тән ауруы мен жан ауруына шипа таба алмаған Шоқан 1865 жылы Алтынемелде, Көшкентоғай деген жердегі Тезек төренің ауылында қайтыс болады.Шоқанның маңдайына «жарқ етіп сөнген құйрықты жұлдыздай» қысқа ғана ғұмыр сүру жазылды. Бірақ ол аз ғана ғұмырында адам қабілетінің ғажайып мүмкіндіктерін, гуманизмнің биік өресін, ұлтжандылықтың жалтақсыз үлгісін, алғырлықтың қайран қаларлық өнегесін барша болмысымен, нақтылы іс-әрекетімен дәлелдеп үлгерді.

Кадыр Мурзалиев (1935 - ) Лауреат Международной премии «Дарын» . Присуждена в 1993 году за высокоидейные и высокохудожественные произведения, получившие широкое признание читателей. Кадыр Гинаятович Мурзалиев родился в 1935 году в поселке Джалбетты Уральской области. В 1958 году окончил филологический факультет КазГУ им. Аль-Фараби. Работал в редакциях журналов «Балдырган» , «Жулдыз» , в издательстве «Жазушы» . Началом творческого пути Мурзалиева стали стихи, опубликованные в журнале «Пионер» в 1954 году. К. Мурзалиев – автор более 40 поэтических сборников, литературно-критических и детских книг. Первый сборник «Весна» издан в 1959 г. , затем были «Чудаки» (1960), «Ноян-Коян» 1962, «Маленькие Насреддины» (1961), «Алуан-Палуан» (1963) и другие. За сборник «В дебрях» в 1969 году поэт был удостоен премии Ленинского комсомола Казахстана. «Инабат – виноват» - первая детская книжка Кадыра Мурзалиева, переведенная на русский язык. Вышла она в Алма-Ате в 1962 году. Сборник стихотворений «Инабат-виноват» состоял как бы из двух книжек под одной обложкой: одна – для малышей, другая - для тех, кто постарше. В 1976 году на книжных прилавках появилась новая книга детских стихов К. Мурзалиева «Твой дом» . Поэтические ассоциации Мурзалиева отличаются живописностью и реализуются в стихах с предельной экономичностью. Это одно из отличительных свойств его поэзии. Гармонический сплав различных проявлений образного слова лег в основу большинства стихотворений сборника Мурзагалиева «Круг» , выпущенного издательством «Жалын» в 1979 г. Помимо сборников, вышли избранные произведения писателя «Серебряный бубенчик» (1970,1985), «Кочевье» (1973). Поэзии Мурзалиева присуще обостренное чувство времени, накал мысли. В ней ощутимо влияние классических образцов мировой литературы. Мурзалиев автор около 200 текстов песен, составивших отдельный сборник «Кундерай» (1984). Многие стихи К. Мурзалиева включены в учебник «Родная речь» для начальных классов казахских школ. Мурзалиевым переведены на казахский язык произведения Овидия, В. Гюго, С. Есенина, М. Лермонтова, Г. Гейна, Д. Родари, О. Сулейменова, Э. Межелайтиса, К. Кулиева. По итогам конкурса 1993 года литературно-творческое объедение Монголии «Дарын» (АБЪЯАС) за высокоидейные и высокохудожественные литературные произведения присудило Гран-при казахстанскому поэту Кадыру Мурзалиеву. Переведешь напишеш прочитаешь и напишешь

Таза ауа–денсаулық кепілі. Әр адам тәулігіне бірнеше мың литр ауа жұтады.Ауа мөлдір түссіз.Ауаның пішіні жоқ. Ең алдымен ауадағы оттегі өкпеге барады, ол бүкіл ағзаға тарайды. Зиянды заттармен тыныс алған адам тез шаршайды.  Ол әр түрлі ауруларға шалдығуы мүмкін. Адам жақсы демалуы үшін оған таза ауа қажет. Теңіз жағалауында, орман ішінде таза ауа болады. Ауаға зиян келтіретін экологиялық жағдайлар болады.

Ал жер бетіндегі ауа құрамында денсаулыққа зиянды қоспалар араласып жүреді. Әсіресе  өндірістік қалаларда ауа көп ластанады. Ауаның тазалығын сақтауы үшін ірі кәсіп орындар фабрика, зауыттар, жылу орталықтарының моржаларына қондырғылар орнатылады.Бензинмен жүретін көліктер көп мөлшерде ұлы заттарды бөліп шығарады. Айналадағы ауаның тазалығын сақтауда көгалдандыруды маңызы зор.

Өсімдік ауа құрамындағы көмірқышқыл газын, зиянды заттарды, шаңды жұтып оның орнына оттегі бөліп шығарады. Әр адам жасыл өсімдіктерді отырғызуға атсалысуы керек.

      Экологиялық жағдайлар

Табиғаттың әр – түрлі құбылыстар болады. Мысалы, отын жанғанда, завод, фабрикалар жұмыс істеп тұрғанда аз мөлшерде кездейсоқ газдар ауаға таралуы мүмкін. Ал көмір бензин және т.б. отындар толық жанбаса ауаға  күйе, иіс газы, тағы басқа газдар таралады. Көліктерді  қозғалтқыштары да ауаға  улы газдар таратады, бұл газдар да қоршаған ортаның бүлінуіне әкеліп соғады. Кез-келген жерге қоқыс тастау. Бұлардың барлығы ауаны ластайды. Ауаны ластанудан сақтау. Кез-келген жерге қоқыс тастамау. Табиғатқа көгалдандыру жұмыстарын жүргізу. Өсімдіктермен  жан –жануарларды қорғауымыз керек.