Маған күлтегін жырына шағын шығарма тауып беріңіздерші

«күлтегін» жыры (үлкен жазу) жер мен көктің және ң жаралуы туралы философия толғаудан басталады (биікте көк тәңірі, төменде қара жер жаралған да екеуінің арасында жаралған). бұдан кейін бүкіл білге қаған мен күлтегін батырдың ата- билік жүргізгені, түгел түркінің басын қосып, қуатты мемлекет орнатқан бумын қаған мен істемі қаған мадақталады. «күлтегін» жырының авторы түрік қағандығының бүкіл әлемді аузына қаратқан айбарлы да абыройлы дәуірін зор мақтаныш сезіммен жырлайды. сондай-ақ ақын бумын қаған мен істемі қаған қайтыс болған соң түркі елінің тағына дарынсыз қағандар отырғанын, халықты опасыз бектер мен жүгенсіз әміршілер билегенін күйінішке толы жыр жолдары арқылы жеткізген («соңындағы інісі ағасындай болмады, ұлдары әкесіндей болмады. біліксіз қағандар отырған екен, жалтақ қағандар отырған екен»). табғаш елінің алдауына көнген түрік қағандығының бектері өзара араздасып, елдің ішкі бірлігіне көп нұқсан келтірді. елде алауыздық туды. түрік қағандығының іргесі шайқала бастады. бұл өте қауіпті кезең еді. автор түркі халқы ата-баба дәстүрін берік ұстаған кездерінде ешкімге тәуелсіз, еркін өмір сүргенін жырлай келіп, ол осы жолдан тайып, дұшпанға алданған сәттерінде: «бек ұлдары – құл болды, пәк қыздары – күң болды», – дейді. міне, содан кейін күлтегін батыр көп әскер жиып, түркі елін жаудан азат етуге кіріскені зор сүйіспеншілікпен суреттеледі. түркі әскерінің оғыз, соғды, түргештерге, т.б. қарсы жүргізген шайқастары, ал күлтегін батырдың шайқас алдындағы жекпе-жекке шығып, жауды ұдайы жеңіп отырғаны зор шеберлікпен бейнеленген. жырдың авторы күлтегін мінген аттың сипатын, ат әбзелдерінің әдемілігін, батыр қаруының сұсты көрінетінін ұтымды теңеулер арқылы көрсете білген. жырда күлтегін түркі елінің «төрт бұрышындағы» барлық жауды жеңіп, елде тыныштық, бейбіт өмір орнатады. ақын күлтегіннің ерлігі туралы: «бастыны – еңкейтті, тізеліні – бүктірді», – дейді. сөйтіп, жырда күлтегін батырдың күллі түркі халқын тәуелсіз еткені әрі оны байлыққа кенелткені «жалаңаш халықты тонды, кедей халықты бай қылдым. аз халықты көп қылдым. тату елге жақсылык қылдым», – деп зор мақтаныш сезіммен баяндалады: «күлтегін» жырының басты идеясы – түркі халқын ауызбірлікке, сыртқы жауға қарсы ұйымдасқан күреске, ежелгі ата-баба жолы мен салт-дәстүрін берік ұстауға үндеу болып табылады. жыр соңында күлтегін батыр қайтыс болғанда бүкіл түркі халқы қатты қайғырып, аза тұтқаны, оны жоқтап, жерлеу салтанатына әлемнің төрт бұрышынан көптеген атақты – елшілер, батырлар, бектер, тас қашайтын шеберлер, т.б. келгені айтылады. «күлтегін» жыры – елдің ішкі бірлігін жыр еткен, идеялық мазмұны терең, көркемдік дәрежесі биік поэзиялық туынды. 2001 жылы 18 мамырда астана қаласындағы еуразия ұлттық университетіне күлтегін жазба ескерткішінің көшірмесі қойылды.

Абай кунанбаев                                                                             эсседля своего времени и своей среды абай казался загадкой. мужественный поэт без страха выступил против, угнетателей казахского народа, согревая его душу светлой мечтой о приближении рассвета, который разгонит мрак невежества, бедности и угнетения, веками царивший в степях. как яркий факел, освещал абай своему угнетенному, забитому народу пути к светлому будущему.  имя поэта бессмертно, создания его не умирают, если жизненный: путь его сливается с путем родного народа, если творения его зовут народ вперед и вперед.  когда-то казахский народ исчислял жизнь человека тринадцатилетиями —«мушель». для певца, отведавшего живой воды бессмертия в легендарном источнике «абулхаят», «мушель» равен столетию.  подобно тулпару, пролетавшему с вершин алтая на вершину алатау, пролетели десятилетия, и, мало понятый и недостаточно оцененный своей эпохой, сегодня абай стоит рядом с нами, близкий и понятный, как современник.  абай родился в 1845 году в чингисских горах семипалатинской области, в кочевьях рода тобыкты.  отец абая, властный, суровый степной правитель кунанбай, был старейшиной тобыктинского рода, незадолго до того присоединившегося к россии.  ранние детские годы абая прошли в гнетущей обстановке разлада, царившего внутри феодальной семьи кунанбая, обычаи семьи (отец абая имел четырех жен) влияли на психику, нравы и личную судьбу жен-соперниц и детей, часто также соперничавших и враждовавших между собой. но, по счастью для абая, его родная мать улжан была женщиной замечательных качеств. ее природный ум, сдержанность, рассудительность и исключительная любовь к сыну создали для абая редкий в таких семьях уют родного гнезда. улжан выделяла сына из числа остальных своих детей, и имя его — ибрагим, данное отцом, она заменила ласкательным абай, что означает «осмотрительный, вдумчивый». это имя так и осталось за ее сыном на всю его жизнь.  живя в молчаливой отчужденности от кунанбая, абай и его мать нашли опору в лице бабушки зере. мудрая, многоопытная и мягкосердечная бабушка, сама познавшая за долгую жизнь горечь бесправного положения жены-рабыни, перенесла все надежды и любовь на внука. заботы, наставления и ласки этих двух женщин смягчили суровые обычаи и правила, установленные отцом.  первоначальное образование мальчик получил дома, у наемного муллы, а затем кунанбай послал сына в медресе (духовная школа) семипалатинского имама ахмед-ризы.  дни и ночи проводили великовозрастные воспитанники духовной школы в бессмысленном заучивании непонятного текста корана, в пятикратной молитве, в изнуряющем посте и в иссушающих рассудок бесплодных спорах над буквой шариата.  за пять лет учения в этом медресе прилежный и необычайно даровитый мальчик сумел получить многое. преодолевая премудрости арабского богословия — психологического учения догмах ислама, абай в то же время расширял круг своих интересов. к этому времени в нем пробудилась любовь к поэзии. еще в раннем детстве он слушал рассказы и воспоминания бабушки зере, хранительницы живой старины и заучивал наизусть слышанные в ауле сказки, легенды, богатырские былины, песни — все многообразное богатство творений  акынов — певцов родных степей. позднее, попав в медресе, абай стал увлекаться чтением восточных поэтов.  в школьные годы абай не только изучал поэзию, но и сам начал писать стихи. среди сохранившихся ранних стихов абая встречаются лирические отрывки, послания, любовные стихи, написанные под влиянием восточной классической поэзии, и одновременно — стихи-экспромты, созданные в стиле народной поэзии, в духе творчества акынов-импровизаторов того времени. из удушливой атмосферы медресе, из среды богомольных буквоедов и темных фанатиков он, как к благодатному оазису из мрачной пустыни, рвался к народной и классической востока. вместе с тягой к изучению восточных языков в нем пробуждается интерес и к языку, к культуре.

Ыбырай алтынсарин (шын аты  — ибраһим, 1841—1889)  — қазақтың аса көрнекті ағартушы-педагогы, жазушы, этнограф, фольклоршы, қоғам қайраткері.үш-төрт жасында әкесі алтынсары қайтыс болып, атасы ғожаның қолында өсіп, тәрбиеленеді. атасы ғожа би өз аймағының атақты кісілерінің бірі болған. ел ішіндегі көп билікті қолында ұстаған би, орынбор әкімшілігінің алдында да беделді, белгілі кісі болған. замана бет алысын өзінше болжаған ғожа табысқа жетудің ендігі жолы – оқу деп біледі. сөйтіп, немересі кішкентай ыбырайды орынборда ашылады деп күтілген орыс-қазақ мектебіне күні бұрын жаздырып қояды