28бет 44жаттығу. суреттегі зат атауларын үш жақта тәуелдеп айт.

Жекеше

1 жақ Менің күшігім, добым, тауығым

2 жақ Сенің күшігің, добың, тауығың

Сіздің күшігіңіз, добыңыз, тауығыңыз

3 жақ Оның күшігі, добы, тауығы

Көпше

1 жақ Біздің күшігіміз, добымыз, тауығымыз

2 жақ Сендердің күшіктерің, доптарың, тауықтарың

Сіздердің күшіктеріңіз, доптарыңыз, тауықтарыңыз

3 жақ Олардың күшіктері, доптары, тауықтары

Менде де дәл солай және басқалары да бар

Дағды мен ишара

Көз аларту. Ұрыс басы, сес, күш көрсету, бі­реуге ренжу түрі. Жек көрген адамдар да көз алар­тады.

Көз қысу. Ыммен сөйлесу. «Үндемей отыр, бә­рін білем» дегеннің ишарасы. Тәрбие дәстүрінде бұл әдептілік емес.

Көзін жұмып, бас шайқау. «Үндеме, дымың ішіңде болсын» деген ишара.

Кеудесін соғу. Мақтану не жеңістің үлкен белгісі. Бұл әдетті жауын жеңген батырлар, қарсыласын жыққан палуандар көп қолданған.  Жеңімпаздың кеудесін соққанының ерсілігі жоқ. Жайшылықта, орынсыз жерде кеуде соғу — әдепсіздік, тәрбиесіздік.

Қабақ түю. Біреуді ұнатпаудың, бір істі жарат­паудың не көңіл күйі болмай, ренжіп отырудың кейпі.

Қамшы тастау. Бұл — ұлттық салт­-дәстүр, әдет заңы бойынша шешендер мен билердің, талапкер­лердің дау-­жанжал кезінде сөз сұрау ғұрпы.

Қол сілтеу. Ренжу, өкпелеу. «Не болсаң о бол» дегендей, көңлі қалған, жәбірленген кісінің іс­әре­кеті. Біреуге қол сілтесең, ол мұны өзін жәбірлеу, соғу деп түсінеді. Қол сілтеу соңы жақсылыққа апар­майды.

Қол соғу. Қошемет көрсету, мадақтау, қолпаштаудың жарқын да әсерлі көрінісі. Қол соғу, шапалақтау — ақын­дарға, әнші­-өнерпаздарға, спортшы жеңімпаздарға жа­салатын көпшіліктің құрметі әрі алғыс сезімі, аса зор ризалық белгісінің жиі қайталанатын, қолданатын дәс­түрлі әдеті. Мұндай сәтте құрмет иелері жиналғандарға алғыс айтып, бас июге тиісті.

Қол көтеру. Халқымыздың таным-­түсінігінде бұл әдеттің бірнеше мән­-мағынасы бар. «Сөзім бар, айтарым бар» дегенді білдіреді. Сондай-ақ «қол көтерді» деген де сөз бар. Ол «ұрды, соқты» дегенді білдіреді. Мұның «қол көтеруге» ешқандай қатысы жоқ.

Қол құсыру. Айыпты болудың не сонысына кешірім сұраудың  «қата менен»  еген ишарасы.  Дәстүр бой­ынша кешірім сұраушы қолын қусырып (екі  қолын жеңіне тығып), өз кемшілігін мойындап, ғафу өтінеді. «Алдыңа келсе — атаңның құнын кеш» деген аталы сөз­ге жығылған қазақтың мұндайда кешірім жасап, қолын алып, төріне шақыратын тектілігі де болған.

Құйрығын жерге түю. Табалау. Араздасқан өз бәсе­келестерінің, өзіне қиянат жасаған дұшпандарының бақытсыздыққа, қолайсыз жағдайға ұшырағанын көр­генде, естігенде жәбірленуші адам: «Саған сол керек!» «Құдайым тапқан екен!» — деп, құйрығын жерге түйіп, есесі қайтқандай табалап, қуанады.

Маңдайын ұру. Қатты өкінуден, яғни қатты қата­ласудан, тағдырға мойынсынудан туған дағды. Адам­ның өзіне­-өзі белгілеген және қолданатын қатаң жазасы.  Мұның тәртібі — өкінішті адам өз маңдайын жұ­дырығымен соғады. Бұл жазаны көбінесе ер адамдар өзіне қолданады.

Мұрын тыржиту. Менсінбеу, Теңсінбеу. «Неге кел­діңнің» тілсіз берілетін нұсқасы. Бұған маңдай, бет тыржиту да жатады.

Сан соғу. Қапы кету, «қап, әттеген-­айдың» зор белгі­сі. Бұл жай өкіну емес, өксу.

Өбу. Жақсы көрген сәбиді немесе адамды маңдайы­нан, бетінен ернін тигізіп өбеді. Бұл — сүюге жақын көрініс.

Теріс қарау. Ұнатпай, жек көрудің, көргісі келмейтін, қабылдамаған адамның іс­-қимылы.

Төбесіне қолын қойып шығу. Ел ­жұртынан безінген адам ортадан төбесіне екі қолын қойып шығады. Бұл — сирек көрініс — «енді сендерді желкемнің шұқыры көр­сін,  көрмеймін, келмеймін!» деген ауыр кесім. Ауыр бол са да, ел ішінен көңілі қалып, безіп кеткендер болған. Мысалы, Шәкәрімнің «Қалқаман — Мамыр» дастанында­ғы Қалқаман өзін оққа байлаған ел­жұртынан осылай безіп, нағашыларына кеткен. «Төбеңе қолыңда қойма» деген тыйым осындай әдеттен сақтандырады.

Тістену, тіс қайрау. Ашу ­ызадан, өштесуден туған іс ­қимыл. Ашулы адам туралы «тістеніп отыр екен. Ті­сін қайрап отыр екен» дейді. Шашын жұлу. Долы әйелдердің ашуланған кезінде өз шашын өзі жұлып бүлінетін әдеті болады. Қайғы­қасыретке тап болған әйелде шашын жұлып, зар шегеді.

Ыржию (күлу). Риза адамның көңіл күйін білдіретін әдет. Бұл сабырлылық белгісі деп те қабылданады.

Ішегін тарту. Шошынғанды, қатты таңданғанда болады. Жалпы ішек тарту жақсы әдет емес.

Халық салтында әдет­-ғұрыптың түрлері көп. Оның тәрбиелік, өнеге, тәлімі де зор. Халық мінез­-құлқын жақсы білетін адамдар әркім­нің жүріс­тұрысынан, іс­-әрекетінен, қас­-қабағынан­-ақ оның көңіл күйін айтпай­-ақ сезіп­-біліп отырады. «Қабағың ашық қой» деп оның көңілділігін, «иығың түсіп кетіпті ғой» деп жабыр қаулы жайын сезе қояды. Жігіттердің мезгілсіз жүруінен, әйелдердің керілуінен, қыздардың орынсыз күлкісінен  әркім өзінше байлам жасайды, адамды сол арқылы танып, бағалайды. Әзіл­-қалждыңда кейбір туысқандық қа­тынасты білдіретін де әдет­ғұрыптар бар. Мысалы, екі жігіт бір­-біріне күлімдеп, бастарын қасыса, бажа болғаны. Егер жастар бір еркектің құлағынан тартып ойнап жатса, ол жездесі болғаны. Ел ішінде осындай ыммен білдіретін ұғымдар өте көп. Жақсы дегенді бас бармағын көрсетіп, жаман дегенді қолын сермеп, мұрнын тыржита салатын әдет бар...

Объяснение:

Бағдаршам туралы өлең - тақпақтар.

1. Қалада көлік көп,

Қалада апат көп.

Сақтайтын апаттан,

Тек қана бағдаршам.

Бағдаршам, бағдаршам.

Бағдаршам біледі,

Бәрін де көреді.

Адам да, көлік те,

Сол шаммен жүреді.

Бағдаршам, бағдаршам.

Үлкен біздің қаламыз,

Есте сақтап аламыз.

Қызыл, жасыл, сары шам,

Көшеде тұр бағдаршам.

Бағдаршам, бағдаршам. (Автор: С. Дүкенбай)

2. Бағдаршам

Жолды кесіп өтуге мен қамдансам,

Қиылыста қарсы алады бағдаршам.

Менікіндей екеу емес, үш көзді,

Әр көзінің түсі бөлек, аңғарсаң.

Көзі алысты қалт жібермей қырағы,

Бір көз жанса, қалғаны өшіп тұрады.

Қызыл, сары, жасыл түсті көздердің

Бас әрпінен үш түрлі ұғым шығады:

Қ — Қызыл түс — қимылдама, баспа алға,

Қиылыста қарап тұрма аспанға.

С — Сары түс — сәл сабыр ет, дайындал,

Ж — Жасыл түс, жүре бергін, жасқанба.

3. Ашса кезек үш көзін,

Айтты деп ұқ үш сөзін:

«Тоқта!

Сақтан!

Жол ашық!»

Жүрме жолға таласып.

Қызыл көзін ашқанда,

Сынық сүйем баспа алға!

Сары көзін ашқанда,

Қарап қалма аспанға!

Жасыл көзін ашқанда,

Өте бергін, жасқанба!

4. Күндіз түні жанамын

Дабыл беріп бәріне.

Үш түрлі түсім бар

Белгілі жаспен кәріге

Мен бағдаршам боламын.

5. Бағдаршам (Авторы Ә.Табылдиев)

Менің атым̶ бағдаршам

Кеудем толы жанған шам

Қызыл көзім жанғанда

Сақ болыңдар тоқтаңдар!

Сары көзім жанғанда

Сабырлылық сақтаңдар!

Жасыл шамды көрсеңіз

Бола береді өтсеңіз!