Эссе на тему сын гор на казахском языке

Сын гор дегенды казакша жазшы

морфологиялық сипаттары

морфологиялық құрылымы жағынан етістіктер дара етістіктер мен күрделі етістіктер деп аталатын екі салаға бөлінеді.

дара етісітіктер

дара етістіктер құрылымына қарай түбір етістіктер және жұрнақ арқылы жасалған туынды етістіктер деген екі топқа
жіктеледі. дара етістіктер мысалы: ек, жек, оқы, жаз, кел, аяқта, баста, қолда, арала, , сүйреле, шапқыла, үймеле, кіріс, жуын, айтқыз т. б.

түбір етістіктер

түбір етістіктер деп арнаулы морфологиялық бөлшектері жоқ, демек, қазіргі кезде морфологиялық жағынан түбір және жұрнақ
деп бөлшектеуге болмайтындай етістік формалары аталады. мысалы: аз, ал, айт, алда, арба, ат, ас, аш, ақ, бар, бас, бат, бер, без, бол, бөр, байла, баста, бақырай, де, ез, ер, ес, жет, жала, жыла, же, жел, жебе, жорт, жи, жар, жаз, жүз, жүгір, илан, тасы, тара, тос, тол, тоқы, түс, үр, ұқ, шал, шай,
шаш т. б.

бірақ, өзге түбір сөздер сияқты, етістік түбірі де тарихи отырғандықтан, олардың қатары да бірте-бірте толығып, көбейіп отырған, сол себептен түбір етістіктердің ішінде бұрын ұзақ замандар бойы, туынды сөз есебінде жұмсала-жұмсала келіп, бірте-бірте түбірі мен жұрнағын
ажыратуға болмайтындай болып кеткен сөздер бар. мысалы, жоғарыдағы етістіктердің ішінен: айт (ай+т), алда (ал+да), байла (бау+ла), бақырай (бақ+ырай), жыла (йығ+ла), баста (бас+та), жорт (жоры+т) дегендерді, сондай-ақ тоқта (тоқ+та), тоқыра (тоқ+ыра), болыс (бол+ыс), сөйле (сөз+ле), тула (ту+ла),
шегін (шек+ін), шегер (шек+ер) т. т. тәрізді қазіргі шақта түбір саналып жүрген етістіктерді алсақ, жақша ішінде көрсетілгендей, әуелгі түбір сөздер мен жұрнақтардан кейбіреулері деформаланбай-ақ, кейбіреулері деформаланып бөлшектенбейтін түбірлерге айналып кеткен.

туынды етістіктер

туынды етістіктерге, әдетте, түбірлерден арнаулы жұрнақтар арқылы жасалған етістіктер жатады. туынды етістіктерді тиісті түбірге және жұрнаққа бөлшектеуге болады, бірақ ол туынды тұлға есебінде қолданыла береді. мысалы: ой+ла, той+ла, тер+ле, сүр+ле, ем+де, көз+де, тоқпақ+та, іс+те, сын+а,
мін+е, мол+ай, ес+ей.

есім негізді етістіктер

есім негізді етістіктерге етістіктерден өзге сөз таптарынан жасалатын етістіктер жатады, олар арнаулы жұрнақтар арқылы көбінесе зат есімнен, сын есімнен, үстеулерден, еліктеуіш сөздерден, әредік одағайлардан жасалады.

есімдерден етістік тудыратын жұрнақтар мыналар:

-ла (-ле, -да, -де, -та, -те) жұрнағы;

-лан (-лен, -дан, -ден, -тан, -тен) жұрнағы;

-лас (-лес, -дас, -дес, -тас, -тес) жұрнағы;

-лат (-лет, -дат, -дет) жұрнағы;

-а (-е) жұрнағы;

-ай (-ей,
-й) жұрнағы;

-қар (-ғар, -кер, -гер) жұрнағы;

-ар (-ер, -р) жұрнағы;

-ал (-әл, -ыл, -іл, -л) жұрнағы;

-ық (ік) жұрнағы;

-сы (-сі) және -ымсы (-імсі) жұрнақтары;

-сын (-сін) жұрнағы;

-сыра (-сіре) жұрнағы;

-ра (-ре, -ыра, -іре) жұрнағы;

-ырай (-ірей) жұрнағы;

тек белгілі бір есімдерден, кейбіреулері тек санаулы ғана есімдер мен етістіктерден туынды етістік жасайтын әрі көне, әрі маңдымсыз жұрнақтар бар. оларға мыналар жатады:

-ы, -і (бай-ы, жас-ы, жан-ы, желп-і, кең-і, келк-і, тарп-ы т. б.)

-шы, -ші

-ан, -ен, -ын, -ін, -н

-ырқа, -ірке

-ырқан, -іркен

-ына, -іне

-қа, -ке, -ға, -ге

-ди, -тый, -ти

Қыздар-ай

Қыз деген қырдың қызыл қызғалдағы
Өмірдің сырлы сымбат сұлу сәні
Бұраң бел оймақ ауыз қызыл ерін
Жігіттің ойлайтыны бір арманы

Қыздардың теңдесі жоқ бір асыл зат
Ежелден бағалаған оны адамзат
Қыздарға әсемдікті сыйға тартқан
Ерекше мүсін берген бұл табиғат

Қыздар-ай, қыздар-ай қиылған қасың қандай
Ашың түс алма мойын мөлдіреген қалқам-ай
Қыздар-ай, қыздар-ай қиылған қасың қандай
Ашың түс алма мойын мөлдіреген қалқам-ай

Қыз емес қыздың аты қызыл алма
Сұлулық әсемдікті жиған бойға
Ай қабақ алтын кірпік қиылған қас
Қыздарды ұқсатамын туған айға

Жезтаңдай күсміс күлмей сырғалым-ай
Майысып қалшы бір тұрғаныңда-ай
Жәутеңдеп қарағанда бойым балқып
Білемін махаббатқа тұрғаным-ай

Қыздар-ай, қыздар-ай қиылған қасың қандай
Ашың түс алма мойын мөлдіреген қалқам-ай
Қыздар-ай, қыздар-ай қиылған қасың қандай
Ашың түс алма мойын мөлдіреген қалқам-ай