Составить краткое описание на казахском языке инструментов сабызгы и жетыген

Сыбызғы - қазақтың үрлемелі музыкалық аспабы, ол құбыр түрінде немесе дәлірек айтқанда, қуыс жақтары бар жіппен бекітілген, қамыс, ағаш немесе күмістен жасалған. Шикізаттың ұзындығы 60/65 сантиметр. Қазақстан аумағында сыбызгияның екі орындаушылық дәстүрімен байланысты екі түрі бар. Шығыс сыбызғы, батыстықтан айырмашылығы, конус тәрізді, ұзындығы қысқа және диаметрі кішкентай.

Сыбызғы - XVIII ғасырға дейін Қазақстан территориясында кең таралған аспаптардың бірі, көптеген аңыздар мен дәстүрлер байланыстырылған. Алыстағы замандарда батырлар, аңшылар мен жауынгерлердің арасында сыбызғыға ие болу міндетті болып саналды.  Қазіргі уақытта Қазақстанда сыбызғы ойнау дәстүрі қайта жаңғыруда. Сыбызгы - музыкалық және этнографиялық топтардың мүшесі.

Сыбызғыда орындалған әнді мына жерден тыңдауға болады.

Перевод на русский:

Сыбызгы - казахский духовой музыкальный инструмент в виде свирели или точнее двух желобков, скрепляемых нитью полыми сторонами, изготавливаемый из тростника, дерева или серебра. Длина сыбызгы 60/65 сантиметров. На территории Казахстана существует две разновидности сыбызгы, связанные с двумя исполнительскими традициями. Восточный сыбызгы, в отличие от западного, имеет конусообразную, более короткую по длине и малую по диаметру форму.  Сыбызгы был одним из самых распространенным инструментом на территории Казахстана до XVIII века, с которым связано множество легенд и преданий. В далеком в среде батыров, охотников и воинов владение сыбызгы считалось обязательным.  В настоящее время традиция игры на сыбызгы в Казахстане возрождается. Сыбызгы входит в состав музыкально-этнографических коллективов.

Прослушать композицию исполняемую на сыбызгы можно здесь

Жетіген - қазақтың ежелгі көп ішекті (әдетте жеті ішекті) тартылған аспабы , ол арфаға немесе жат арфаға ұқсайды. Жетигеннің ең ежелгі түрі - ағаштан жасалған қуыс қорап. Мұндай Жетігенде бірде-бір палуба болған жоқ, бірақ асықтардан бөліну болды. Жіптерді (ат арбасынан) қолмен аспаптың сыртынан тартып шығарды. Кейін жетігеннің жоғарғы бөлігі ағаш палубамен қапталған.

Ол 19 ғасырға дейін кеңінен қолданылды. И.Лепехин, П.Паллас, И. Георгий және П.Рычковтың этнографиялық еңбектерінде аталған. 1966 жылы шебер О.Бейсенбекұлы «Сібір жаршысы» журналындағы темірдің сипаттамасына сәйкес (1817 ж.) Темірді ерекше етіп жасаған. Музыкалық жүйені ғалым-зерттеуші Б.Сарыбаев құрды.  Қазіргі уақытта Жетіген халықтық оркестрлер мен ансамбльдерде (Сазген, Мұрагер, Адырна, Отырар Сазы т.б.) жеке және сүйемелдеу құралы ретінде қолданылады. Бұл түркітілдес халықтар арасында кең таралған (татарлар арасында - итиган, тувалықтар - Жатыган, хакасылар арасында - Чатхан)

Перевод на русский:

Жетыге́н — казахский древний многострунный (обычно семиструнный) щипковый инструмент, напоминающий по форме гусли или лежачую арфу. Наиболее древний тип жетыгена представлял собой продолговатый ящик, выдолбленный из куска древесины. На таком жетыгене не было верхней деки, но имелись колки из асыков. Струны (из конского волоса) натягивались рукой с наружной стороны инструмента. Позднее верхняя часть жетыгена была накрыта деревянной декой.

Широко применялся до 19 века. Упоминается в этнографических трудах И.Лепехина, П.Палласа, И.Георги и П.Рычкова. В 1966 году мастер О.Бейсенбекулы по описанию жетыгена в журнале «Сибирский вестник» (1817) изготовил оригинал жетыгена. Нотную систему установил учёный-исследователь Б.Сарыбаев.  В настоящее время жетыген используется как солирующий и аккомпанирующий инструмент в народных оркестрах и ансамблях («Сазген», «Мурагер», «Адырна», «Отырар сазы» и др.). Распространён у тюркоязычных народов (у татар — етиган, тувинцев — джатыган, у хакасов — чатхан)

ответ.

1.Біреудің сөзі әдемі,

Біреудің көзі әдемі.(Біреу.Белгісіздік есімдік)

2.Сен бұтаны көтерсең,

Сені бұта көтерер.(Сен.Жіктеу есімдігі)

3.Әркімдікі өзіне,

Ай көрінер көзіне.(Әркімдікі.Белгісіздік есімдік)

4.Жаман еш нәрсе біле алмайды,

Жұмсасаң тіл алмайды.(Еш.Болымсыз етістік)

5.Өзі біліп пайдасын қыла алмайды,

Көкек өз атын өзі шақырады.(Өз,өзі.Өздік есімдкк)

6.Өлімнің басқасының ертесі жақсы.(Басқасы.Жалпылау есімдік)

7.Бізде кісі болармыз,

Атқа кісен салармыз.(Біздер.Жіктеу есімдік)

8.Кімнің отын оттасаң,

Соның суын ішерсің.(Кімнің?Сілтеу есімдігі)

9.Дұшпан не демейді,

Есек не жемейді.(Не?Сілтеу есімдігі).

Жаңаелек аймағынан ығыстырылып шығарылған табын руы өздерінің наразылығын ашық білдірді. Олар 1 ші Орынбор генерал – губернаторына байырғы мал жайылымдарын қайтарып беру жөнінде хатын жолдайды. Бірақ, ол өтініштердің орындалуына үзілді – кесілді тыйым салумен болды. Мұның өзі төзімі таусылған жергілікті қазақтарды ашықтан – ашық қарулы көтеріліске шығуға итермеледі. 1822 жылы табын руының батыры әрі биі Жоламан Тіленшіұлы Ресейге қарсы соғыс жариялап, Елек өзені бойындағы жерлерді қайтарып алу жөніндегі күреске басшылық етті.

Жоламан батыр атақты Бөгенбай батырдың немересі болатын. Оның 10 ұлы, 2 бауыры бар еді. Олар батырдың сенімді тірегіне айналды. Ашу – ызыға булыққан табындар мен тамаларға жауынгер адай руының қазақтары келіп қосылды. Жоламан батыр қол астына 3 мыңға жуық көтерілісшілерді топтастырды. Жаңадан құрылған Жаңаелек шекара шебіне күшті шабуылдар жасала бастады. Көтерілісшілер казактардың станицаларына шабуыл жасады, олпрдың үйлері мен шөбін өртеді, адамдарын тұтқынға алып, малдарын айдап әкетті. Сондай – ақ, патша үкіметінің әкімшілігіне бүйректері бұратын қазақ ауылдарына да шабуылдарын жасап отырды. Ондай шабуылдарды шағын жасақтар жасады. Әрбір шабуылдан кейін көтерілісшілер өздерінің соңында өртке оранған станицалар мен ауылдарды қалдырып, Қарақұмның терең қойнауыны сіңіп, бой тасалап кететін. Мұның өзі патша үкіметінің жазалаушы әскерінің көтерілісшілерге қуғын ұйымдастыруын қиындатты. Кіші жүздің ханы Шерғазы Айшуақұлы жаңа шекара шебі аймағындағы толқуды басуға дәрменсіз болды. Көтерілісті басу үшін құрамында 500 Орынбор казагы мен екі зеңбірегі бар жазалаушы экспедиция жіберілді. 1825 жылдың көктемінде жазалаушы экспедиция Бұлдырты, Шиелі және Тамды өзендерінің бойындағы жүздеген қазақ ауылдарына ойран салып, аяусыз қырып – жойды. Көтерілісшілер аянбай қарсылық көрсетті, жазалаушы отрядтармен болған шайқастар кезінде 195 сарбаз қаза тапты, 125 адам тұтқынға алынды. Бұлардың құрамында әйелдер мен жас балалар да болды. Оларды Жайық түрмесіне айдап апарып, қамап тастады. Түрмедегі жағдай адам төзгісіз ауыр болды. Көптеген адамдар ауырып қаза тапты. Жоламан батырдың ең жақын алты бауыры Сібірге жер аударылды. Қалыптасқан мұндай ауыр жағдайда көтеріліс жетекшісі патша үкіметіне қарсыласуды уақытша тоқтата тұруға мәжбүр болды. 1835 жылы көтеріліс көтеріліс қайтадан бұрқ ете қалды. Ол Ор және Троицк бекіністерінің арасындағы кең – байтақ жерді Ресей империясының қазақтардан тартып алуына тікелей байланысты болды. Көтерілісшілерге Кіші жүз бен Орта жүздің жағалбайлы, жаппас, алшын, арғын және қыпшақ рулары қосылды. Қазақтар шекара шебіндегі бекіністерге жүйелі түрде шабуыл жасап тұрды. Көтеріліске тағы да Жоламан батыр басшылық етті. Кейінірек олар Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт – азаттық көтерілісіне барып қосылды.

Жоламан батыр бастаған қозғалыстың отаршылдыққа қарсы сипаты басым болды. Көтерілістің әр жерде шашыраңқы жүруі мен оған қатысушылар санының аздығы оның жеңіліске ұшырауына жеткізді. Солай бола тұрса да ол Кенесары Қасымұлы бастаған қуатты көтерілістің пісіп – жетілуіне елеулі ықпал етті.