Сор по каз яз бұрынғы заманда малға өте бай бір ел болыпты. бұл жердіңтұрғындарының: «біздің отбасымыз бен малымызды қорғайтын батырымыз болса екен», - деген жалғыз армандары болыпты. күндердің күнінде бір отбасында алып үниеге келеді. ел-жұрт жиналып, үлкен той жасайды. ға толағай деп ат қояды.сол нәресте жылсайын емес, күн сайын ержете бастайды. бір жылыжаңбыр жаумай, шөп шықпай, малдар қырылабастайды.халықтың басына түскен қиындықты уайымдағантолағай дана деген ақсақалға барып, ақыл сұрапты. сонда қарт айтқан екен: –толағай, біздің жерімізде тау жоқ, бұлт келмейді.сондықтан жаңбыр жаумайды, -дейді. толағай: –ата, сіз рұқсат етсеңіз, бір жерден тау арқалап алып келсем болама? – дейді.қарт толағайға риза болып, рұқсатын береді.арада ай өтеді, жыл өтеді.бір күні толағай тарбағатай тауына жетіп, төменде орналасқан кішірек таудыарқасына салып алады.арада біразуақыт өткен соң, толағай әлсірей бастайды.ауылына жақындап қалғанда тізесі бүгіліп, құлап түседі. еліне жаңбыр сыйлаған батыр осылайтаудың астында мәңгі ұйқыға кетеді.содан беріолтауды ел «толағай» деп атап кетіпті.жаңбыр жауған сайын жұрт толағайды есіне алады екен. 2-тапсырмамәтіннің негізгі тақырыбын анықтаңыз. 3-тапсырма мәтіндегі тірек сөздерді табыңыз. мәтіндегі тірек сөздер (5 сөз) тірек сөздерді қатыстыра отырып, «судың өміріндегі маңызы» тақырыбында шағын мәтін жазыңыз. тыныс белгі мен орфографиялық нормаға сай жазуға тырысыңыз.

2 тапсырма

Толағайдың көз жасы.

3 тапсырма. Мал, тау, жаңбыр,шөл,ел.

Шыңғыс ханның қызмет жолына сипаттама.

 Шыңғыс хан (моңғ. Чингис хаан), шын аты – Темүжін (моңғ. Тэмүжин) — Азияда тұңғыш біртұтас мемлекет құрушы, өз заманының аса ірі әскери және мемлекет қайраткері. Ежелгі ру басшысы Есугей баһадүрдің отбасында туған.

 Қызметіне келер болсақ,өзінің әскери таланты арқасында және дұшпандарының әлсіздігі мен бытыраңқылығын пайдаланып, 1183—1204 жж. өкімет билігі үшін күресте негізгі жауларын — Меркіт тайпасының көсемі Тохтадан бастап, Найман тайпасының басшысы Таян ханға дейін — талқандады да, кең-байтақ территорияны басып алды, сөйтіп онда мекендейтін көптеген ру-тайпалық одақтардың бірден-бір билеушісі болды.

 Осы жеңістері және тайпа көсемдерін өз маңына топтастыруға бағытталған бірсыпыра әлеуметтік шараларды жүзеге асыруы нәтижесінде Темүджін дала ақсүйектері құрылтайының шешімімен Барыс жылы (1206) барлық тайпалардың ұлы ханы болып жарияланды да, «Шыңғыс хан» (түркі тілдеріндегі «теңіз» деген сөзден шыққан деп есептеледі) лауазымын алды.ШЫНҒЫС ХАН Есугейден кейінгі хан сайланады.Шынғысханның атын моңғолдарды қорғасын деп Шыңғысхан атаған.Ішкі саясатта Шыңғыс хан мемлекетті басқару ісін бір орталыққа бағындыруға күш салды, түркі-моңғол тайпаларын «мыңдық» деп аталатын әскери-әкімшілік бөліктерге бөлді (өйткені хан талабы бойынша, бұл бөліктердің әрқайсысы 1000 атты әскер беруге тиісті болды). Шыңғыс хан бұларды жайылым жерлерімен қоса өз туыстары мен нояндарға еншіге бөліп берді.

   Мемлекеттің бастыбасты заңы "Жасақ" (Яса) деп аталды. Бұл екі бөлімнен тұрған. Бірінші бөлім Шыңғызханның өзі айтқан нақыл сөздері мен ел басқарудағы кейбір басты мәселелер жөніндегі шешімдерден тұрды. Екінші бөлім әскери, азаматтық істерді орындаудағы жалпы заңдар және оларды орындамағандарды жазалаудың түрлі ережелерінен құралды.1207-11 жж. Шыңғыс хан Сібір мен Шығыс Түркістанды (буряттарды, якуттарды, ойраттарды, қырғыздарды, ұйғырларды) бағындырды.

  1211 ж. Цзинь мемлекетіне жорық жасады. 1215 ж. Бейжінді алды. 1217 ж. Солтүстік Қытай түгел Шыңғыс ханның билігіне көшті. 1219 ж. Корея патшалығы Шыңғыс хан әскерлерінен тізе бүкті. Моңғол әскерлерінің Солтүстік Қытай мен Корея патшалығына жорықтарын ірі қолбасшы, әмір Мұқылы Гауин Жалаири басқарды. Қытайға қарсы шабуылдан кейін Шыңғыс хан әскерлерінің бір тобы 1218-19 жж. Жетісуды, 1219-21 ж. Қазақстан мен Орта Азияны жаулап алды.

Перевод.

Давным – давно Лев, царь зверей позвал к себе служащего тигра. И приказал ему собрать всех животных в лесу. Лев, царь зверей спрашивает: «Кто самый сильный, самый умный и самый быстрый в мире?» Все животные высказывают свое мнение, и самым сильным и умным признают льва. Но собака молчит. Лев спрашивает: «Собака, почему ты молчишь?» А собака отвечает: «По-моему самый умный  самый сильный – это человек». Лев разозлился. Так собака отделилась от животных. С тех пор собака стала другом, спутником и защитником человека. И человек считает его самым верным другом и одним из семи богатств.