Батыл по падежам на казахском

А.с. Батыл

І.с. батылдың

Б.с.батылға

Т.с.батылды

Ж.с.батылда

Ш.с батылдан

К.с батылмен

Қыпшақ хандығы (XI ғ. — 1219 ж.) Қыпшақтар туралы алғашқы хабар Қытайдың жазба деректерінде кездеседі. Қыпшақтар ең әуелі Алтай, Саян тауларының баурайларын мекендеген. VII ғасырда олар Қазақстан жеріне Алтайдағы телэ тайпаларының құрамында қоныс аударып келген. VII-X ғасырларда Қазақстан аумағында қыпшақ этникалық қауымдастығының ұзаққа созылған қалыптасу процесі жүрді. Қазақстан жерінде қыпшақ этникалық қауымдасуын үш кезеңге бөліп қарауға болады. Бірінші кезең, қыпшақтардың қимақ тайпалық одағында болуы: VII ғасырдың екінші жартысы – VIII ғасырдың соңына дейін. Екінші кезең: VIII ғасырдың аяғы – XI ғасырдың басы. Бұл кезде қыпшақтар Алтай және Ертістен Орал таулары мен Еділге дейін қоныс тепті. Қыпшақ тайпалық Одағына Мұғалжар жеріндегі құмандар және қимақ тайпалары кірді. Қыпшақтар Сырдария, Қаратау бойындағы қалаларды өздеріне бағындырды. XI ғасырдың орта кезінен бастап қыпшақтар қазіргі Волгадан (Еділден) батысқа қарай жылжыды, сөйтіп шығыс Еуропа елдерімен, орыс княздіктерімен, Византиямен, Венгриямен шектесті. Ұлан-байтақ қыпшақтар мекендеген жерлер "Дешті қыпшақ”, яғни қыпшақ даласы деп аталды. Ал қыпшақтардың өзі Батыс Еуропа деректерінде құмандар, орыс жылнамаларында половцылар деп көрсетілді.XI ғасырдың екінші жартысынан бастап 1219 жылға дейін қыпшақ тайпалық одағы дамуының үшінші кезеңі жүрді. Осы кезде қыпшақ хандарының мәртебесі, күш-қуаты өсті. Олардың этникалық құрамы өзгеріп, қимақ, құман, ертедегі башқұрт, оғыз т. б. тайпалар кірді. Сондай-ақ қыпшақтардың этнос болып қалыптасуына түрік тілді қаңлылар, ұрандар, Шығыс Түркістаннан келген баяттар, түргештер, қарлұқтар, шігілдер әсерін тигізді.Бұл кезде қыпшақ хандары өз жерлерін оңтүстікте Тараз қаласына дейін жеткізіп, қарахандықтармен шектесті. Олардың арасындағы шекара – Балқаш көлі және Алакөл ойпаты болды. XII ғасырда қыпшақ тайпалары Алтайда, Ертістің жоғарғы жағында наймандармен, қаңлылармен, керейттермен шектесті, солтүстікте қырғыздар және хакастармен көрші болды. Қыпшақ тайпаларының басында қаған, одан төмен қарай хан, тархан, басқақа, бек, байлар тұрды. Қыпшақ қоғамы әлеуметтік және сословиелік жағынан тең болған жоқ. Негізгі теңсіздік малға деген жеке меншік еді. Жылқы басты байлық болып саналды. Төменгі тапқа малы аз шаруалар, кедейлер жатса, ал қолға түскен тұтқындар құл ретінде пайдаланылды. Мал ұрлау қатаң жазаланды. Жеке меншіктегі малға рулық-тайпалық белгілер салынды. Малынан айырылған, немесе көшу мүмкіндігін жоғалтқан қыпшақ кедей шаруалары отырықшы тұрғындар — жатақтар қатарына көшті. Бірақ олар жеткілікті мөлшерде мал жинап алысымен, қайтадан көшпелі шаруашылыққа ауысып отырды. Қыпшақ хандары Орта Азия мемлекеттерімен, әсіресе Хорезм шахтары және салжұқтармен табанды күрес жүргізді. 1065 жылы салжұқтардың билеушісі Алып Арсылан қыпшақтарға қарсы Маңғыстауға шабуыл жасайды. Қыпшақтарды жеңіп бағындырғаннан кейін, ол Жент пен Сауранға жорыққа шығады. Соғыста жеңіліс тапқан қыпшақ тайпаларының бір бөлігі Хорасан салжұқтарына тәуелділікке түсті. 1096 жылы "Құдіретті” хан бастаған қыпшақ бірлестігінің әскерлері Хорезмге қарсы жорық жасады, бірақ ол сәтсіздікпен аяқталды. XI ғ. аяғы – XII ғ. бас кезінде Жент, Янгикент, төменгі Сырдарияның тағы басқа қалалары қыпшақ көсемдерінің қолына қараған. Хорезмшах Атсыз (1127–1156 жж.) Жентті жаулап алады, сонан соң солтүстікке қарай бет алып, өз қарауына Маңғыстауды да қосады. 1133 жылы Жент қаласынан Дешті Қыпшақ даласына тереңдеп жорық жасаған Атсыз қыпшақтарды ойсырата жеңеді. Осы кезден бастап қыпшақ хандығының ыдырауы басталады. Оған себеп болған негізгі жәйттер: қыпшақ тайпалары ақсүйектерінің арасында Хорезмді жақтаушылардың көбеюі, қыпшақтарға қарсы қаңлылардың аса ірі бірлестігінің құрылуы, өкімет билігі үшін өзара әулетті қырқыстың күшеюі еді.Бұл жағдайды Хорезм билеушілері, әсіресе Текеш пен Мұхаммед жан-жақты пайдалануға тырысты. Олар қыпшақ билеушісі Қадыр-Бүке хан мен оның немере інісі Алып-Деректің арасындағы бітіспес тақ үшін таласты пайдаланды.

Бірінші кезең VII ғ.екінші жартысынан VIII ғ. соңына дейін қыпшақтар маңызды рөл атқарған қимақ тайпалық одағының өзегін қалыптастырумен байланысты. Бұл кезде қыпшақтардың теле тайпаларымен тығыз этномәдени қарым-қатынасы орын алды.

Екінші кезең — VIII ғ.аяғынан XI ғ. басына дейін осы хронологиялық шеңберге қыпшақтар біртіндеп Шығыстағы Алтай мен Ертістен батыстағы Оңтүстік Орал таулары мен Еділге дейінгі ұлан-байтақ аумақта орналасты. Қыпшақтармен бірге Батыс Қазақстанда орталығы Мұғалжарда құмандар мекендеді. Өзара іс-қимыл және интеграция негізгі үш : қимақтардың, қыпшақтардың және куманов майталмандары топтастырушы рөлін кимекских тайпалар. Қыпшақтар, қимақтар да, құмандар да ежелгі башқұрт, печенег, Қарлұқ және әсіресе оғыз тайпаларының конфедерацияларымен тығыз қарым-қатынаста болды. Сонымен қатар, қыпшақ этносының ішкі этникалық даму желісі ежелгі тұрғындардың, жергілікті теле, угро-фин, сармат-Алан этнокомпоненттерінің ассимиляциясына бағытталды. Қыпшақ этносы қандас туысқандық байланыстар негізінде емес, аумақтық-шаруашылық қатынастар қағидаты бойынша біріккен көптеген рулар мен тайпалар негізінде қалыптасты.

ХІІІ ғасырдың басынан бастап Қыпшақтардың этникалық қауымдастығының қалыптасуы, ең алдымен, билігі Ель-Бөрілі хан әулеті заңдастырған қыпшақ хандары билігінің өсуімен байланысты дамудың үшінші кезеңіне аяқ басты. Қыпшақ хандығындағы этникалық байланыстардың даму және тереңдеу дәрежесі, сондай-ақ қыпшақ этносының қалыптасу деңгейі белгілі дәрежеде Шығыс ұлысындағы қыпшақтардың тайпалық құрамы бойынша анықталды.

XI-XII ғғ. қыпшақтар конфедерациясының тайпалық құрамының құрылымы күрделі және біртекті емес болды. Қыпшақ қауымы өзіне қыпшақтардан басқа, түркітілдес қимақ, құман, ежелгі бәшкір, оғыз тайпаларын, сондай-ақ иран тілді этникалық қабаттың түркітілген элементтерін алды.