Экожүйенің құрамдас бөліктерінің өзара байланысы​

Металдар ие жанында ұқсас химиялық қасиеттерін, оларды ажырата бейметалдар. Түс металдар өте жақын және күмісті-ақ түске өзгереді (алюминий, күміс) дейін күмісті-сұр (темір, қорғасын). Ие түспен ғана алтын – ол сары және мыс – қызыл. Кейбір металдар бар сұр реңктері, мысалы, висмут – алтын, мырыш – синеватый.

«Жинақы күйінде металдар дәрежеде ие металл блеском, өте жоғары тығыздығы, жылу және электропроводностью және пластичностью. Металдардың қаттылығы әр түрлі, сонымен қатар айтарлықтай ерекшеленеді олардың температурасын, балқу және қайнау. Негізгі металдардың физикалық қасиеттері кестеде көрсетілген.

Металдар үшін неғұрлым тән мынадай қасиеттері: металл жылтырлығы, қаттылығы, созылғыштығы, ковкость жақсы өткізгіштігі, жылу және электр. Барлық металдар тән металдық кристалл торы: оның түйіндерінде орналасқан оң зарядталған иондары, ал олардың арасындағы еркін қозғалатын электрондар. Болуы соңғы түсіндіреді жоғары электр өткізгіштігі мен жылу өткізгіштігі, сондай-ақ қабілеті ұшырауы механикалық өңдеу. Жылу өткізгіштік және электр өткізгіштігі азаяды бірқатар металдар: Ақ Си-Аи Мд Аl, Zn Fe РЬ Hg Барлық металдар бөлінеді екі үлкен топқа: Қара металдар Бар қара-сұр түсі, үлкен тығыздығы, жоғары температура балқу және салыстырмалы жоғары қаттылығы. Типтік өкілі қара металл болып табылады темір. Түрлі-түсті металдар Бар характерную түсі: қызыл, сары, ақ; ие үлкен пластичностью, кіші қаттылығы, салыстырмалы төмен балқу температурасы. Типтік өкілі-түсті металдар мыс болып табылады. Байланысты тығыздығы металдар бөлінеді: Жеңіл (тығыздығы 5 г/см ) — Жеңіл металдар жатады: литий , натрий , калий , магний , кальций , цезий , алюминий , барий. Ең жеңіл металл — литий 1л, тығыздығы 0.534 г/см3. Ауыр (тығыздығы 5 г/см3). Ауыр металдар жатады: мырыш , мыс , темір , қалайы , қорғасын , күміс , алтын , сынап және т. б. Ең ауыр металл — осмий , оның тығыздығы 22,5 г/см3. Металдар ерекшеленеді өз қаттылығын: — жұмсақ: режутся тіпті пышақпен (натрий , калий , индий ); — қатты: металдар салыстырылады бойынша қаттылықты с алмазом, қаттылығы оның тең 10. Хром — ең қатты металл, режет шыны. Байланысты температура балқу металдар шартты түрде бөлінеді: 1. Жеңіл балқитын (балқу температурасы-ден 1539°С). — Легкоплавким металдар жатады: сынап — балқу температурасы -38,9°С; галлий — балқу температурасы 29,78°С; цезий — балқу температурасы 28,5°С; және басқа да металдар. 2. Қиын балқитын (балқу температурасы 1539 жоғары. — Баяу балқитын металдар жатады: хром — балқу температурасы 1890°С; молибден — балқу температурасы 2620°С; ванадий — балқу температурасы 1900°С; тантал — балқу температурасы 3015°С; және басқа да көптеген металдар. Ең тугоплавкий металл вольфрам — балқу температурасы 3420°

Ұйқас — өлең тармақтарындағы аяққы сөздердің дыбыстас естілуі, үндестігі. Жалпы ұйқас ырғақты күшейтеді, тармақ жіктерін ажыратады. Ұйқас өлең жолдарын бір-біріне келген дейді, өлеңнің шумақ, тирада сияқты бөліктерінің әрқайсысын бір бүтін етіп тұтастырады, соңдықтан әр шумақтың немесе әр тираданың ұйқасы, суреті өз алдына бөлек-бөлек болып келеді. Қазақ өлеңі, оның ішінде Абай өлеңдері де аяққы ұйқасқа құрылған. Абай өлеңдерінде ұйқастың қазақ әдебиеті теориясың айтылатын түрлерінің (қара өлең ұйқасы, шұбыртпалы, ерікті, кезекті, шалыс, егіз, аралас ұйқастар) бәрі бар. Абайдың ерен ақындық шеберлігі мен жаңашылдығының көрінісі — өлеңнің шумақты-шумақсыз құрылымына, сондай-ақ, шумақты өлеңдерінің неше тармақтан тұратындығына қарай ұйқас суретін құбылту - Ақынның 4 тармақты, 7-8 аралас буынды өлеңдерінің көпшілігі -а, -б, -а, -б суретті шалыс ұйқасқа құрылған. Мысалы:

Желсіз түнде жарық ай, - а

Сәулесі суда дірілдеп. – б

Ауылдың жаны терең сай, - а

Тасыған өзен күрілдеп. - б

Абайдың 4 тармақты бірөңкей 7 буынды немесе бірөңкей 8 буынды өлеңдері -а, -б, -а, -б және -а, - а, -б, -а суретті ұйқаспен жазылған. 6 тармақты, шумақты кейбір ұйқас өлеңдері -а, -б, -а, -б, -в, -в түрінде келеді, бұл да Абай шығармаларынан басталатын ұйқастың түрі:

Ғашықтық іздеп тантыма - а

Аз күн әуре несі іс? - б

Өзіңнің қара артыңа, - а

Өткен өмір бейне түс. - б.

Синтаксистік құрылымы мен композициялық құрылысы, ырғағы мен ұйқас суреті жағынан қазақ поэзиясына Абай әкелген соны дүниелер, оның сегіз аяқтары, яғни, 8 тармақты, шумақты 3 өлеңі. Бұлардың ұйқас суреті -а, -а, -б, -в, -в, -б, -г, -г. Мұндағы -а, -а, -в, -в, -г, -г ұйқасымен берілген тармақтар өзара бір-бірімен синтаксистік әрі мағыналық жұптар түзеді, Абай поэзиясындағы ұйқасқа қатыстырылған сөздер өлеңнің мазмұнына, ойына, стиліне тікелей қатысты болып келеді. Оның Абайдың 1923 ж. Қазан қаласында жарық көрген өлеңдер жинағының алғашқы ішкі екі беті сатиралық өлеңдерінде адамның мінез-құлығын жағымсыз жақтан көрсететін сөздердің бір тобы еліктеуіш, бейнелеуіш сөздер. Сондықтан ақын «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым»деген өлеңін бастан-аяқ қыртың, бұртың, тырқың, жырқың сияқты жағымсыз бейнелі сезердің ұйқасына құрады, жұртым, ұртың, құлқын деген мәнді, «бояусыз» сөздерді соларға ұйқастырады. Далпылдап, жалпылдап, бартылдап, барқылдап, шаңқылдап, тарқылдап «Болыс болдым, мінеки» деген өлеңінде, бос салақтап, бұтып-шатып, қудай атып деген сияқты бейнелі сөздер жағымсыз бейне жасау үшін ұйқасқа алынады. Тек жағымсыз бейнелерді жасауға ұйқасатын сөздерді таңдап алу - Абай шеберлігінің бір қыры. Мысалы:

«Единица - жақсысы,

Ерген елі - бейне нөл..,

Единица кеткенде,

Не болады өңкей нөл»

деген ойды бір өлеңінің өзегі еткен Абай орыстың «ноль» сөзін бейне етіп қазақ поэзиясына енгізеді де, оған ой екпінін түсіру үшін өлеңді бастан-аяқ осы сөздің ұйқасына құрады. Абай портрет жасауда да, пейзаж беруде де ұйқасты шебер пайдаланады. - ып (-іп, -п) жұрнақты өткен шақ көсемше тұлғасымен келген етістік ұйқастардың барлығы дерлік бейнелі қолданыстар, олар жазды күнгі ауыл суретін беруге (Ат, айғырлар, биелер Бүйірі шығып ыңқылдап, Суда тұрып шыбындап...), көбінесе, адамдардың қимыл-әрекеті арқылы олардың портретін жасауға қолданылады. Абайдың жалпы етістік тұлғаларын өлең ұйқасына алып бейне жасауға қатыстыруы бұрыннан келе жатқан поэтикалық амалды нығайтып, одан әрі дамытуы болса, екінші жағынан, оның өзіне тән қолтаңбасы. Өйткені, Абай пайдаланған етістік ұйқастар байырғы қазақ поэзиясындағы ашық райдағы тиянақты баяндауыштар емес (барады, алады, қалады сияқты), -ып жұрнақты тиянақты да, тиянақсыз да болып қызмет атқаратын көсемшелер, да шылауымен келген шартты рай тұлғасы (Жарқ етпес қара көңлім не қылса да, Аспанда ай менен күн шағылса да...), барыс септіктегі -у жұрнақты тұлғасы («Интернатта оқып жүр» деп басталатын өлеңінің ұйқастарын қараңыз), -мақ жұрнақты тұлғасы («Тотықұс түсті көбелек», «Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек» сияқты өлеңдерінің ұйқасына назар аударыңыз) болып келеді.

Өлеңнің көптеген шумақтары мен жеке бөліктерінің 1 ұйқасты (моно рифмалық) немесе әр түрлі ұйқасты болып келуінің оның композициясы мен ойдың берілу сипатына тікелей қатысы бар. Бір ұйқас тәсілі қазақ поэзиясында бұрын да қолданылып келген, бірақ, ол көбінесе, 7-8 буынды шумақсыз жыр өлшемінде қолданылған, ал, Абай бұл тәсілді 11 буынды 4 тармақты өлеңдеріне де енгізген және етістік бір айқаспен қатар, өзге сөз тұлғаларын да пайдаланған. Бір ұйқасты Абай әдейі қалайды, өйткені, ол ең алдымен ой тұтастығын жасауға көмектеседі.

Ө