1-тапсырма 1. Мәтінді оқып шығыңыз. 2. Мәтіндегі көтерілген басты мәселеге өз көзқарасыңызды жан-жақты тұжырымдап, мысалдар арқылы дәлелдеңіз. Көшпелілердің рухани мәдениетінің өз даму ерекшеліктері бар. Ол көшпелілердің тіршілік қарекетінің, тұрмысының ерекшеліктерінен туындайды. Кейбір батыстық зерттеушілер: «Көшпелілер өз бетінше мәдени құндылықтар жасауға кабілетсіз, олар тек басып алған отырықшы халықтардың мәдениетін қабылдайды. Ал отырықшы халықтардың мәдениеті оларға өтей мәдениет болып қала береді», — дейді. Бұл — мүлде қате пікір. Көшпелілер өз тұрмыс-әрекетіне лайықты мәдениет қалыптастырған. Көшпелілердің материалдық мәдениеті көші-қонға ыңғайланып жасалған. Мұндай таза көшпелі мәдениет үлгілеріне біз жиналмалы, жығып-тігуі өте жеңіл киіз үйді, ер-тұрман, ат әбзелдерін, теріден, ағаштан жасалған ыдыс-аяқтарын, бесігін, басқа да тұрмыстық заттарын жатқызамыз. Көшпелілердің рухани мәдениеті тіптен бай. Мал шаруашылығы — егіншілікке қарағанда бұқара халықтың барлығы қамтылмайтын, қамтылғанның өзінде көшпелі қауымның бос уақыты көбірек болатын шаруашылық түрі. Сонымен қатар көшпелілер отырықшыларға қарағанда табиғатқа жақынырақ, онымен өмір сүрген. Көшпелілерде табиғатқа негізделген дүниетаным, ақынжандылық, қиялшылдық, түптеп келгенде, шығармашылықпен ойлау жүйесі қатты дамыды. Бұл қасиеттердің қалыптасуына, көрініс тауып, іске асуына көшпелі өмір объективті түрде көбірек жағдай туғызды.

тышкан пёрнул, тагы пёрнул, сосын тагыда пёрнул

Жаңылтпашты оқып, көшіріп жазу. Есімдікті тауып, сұрақ қойыңыздар. Оның қай сөзбен байланысқанын тауып жазыңыздар.

Ол аралда да марал, Бұл аралда да марал. От екен маралға арал, Оттасын аралда марал.



Ашықтама:
Осы мұндағы жаңылтпаш есімдіктердің болмас және болайын такия аталатынымен аластатыла алады.

Пайдаланылатын қалтыраулар:
- Атала туралы білу
- Салыстырма жасау

Тақырыптық бағыттау:
Бізге берілген сөйлеуі туралы білу үшін, бізге бірнеше айтылған сөздерді қалтырауландыру керек. Оласы ағашқа тұтқан маралдай есімдіктерді қалтырауландыруды талап етеді.

Шешім:
Әр сөзді байланыстыра оларды қалтыраулау үшін, біз сөйлеген сөздердің бірден бола алмайды деген сипатынан исип әйгілі сөздерді қабылдау керек. Секірууды осы рецепт бекерге ауыстыру керек.
- Жаңылтпаш есімдіктер болмас. Сондықтан, "Ол аралда да марал" жасалатын "марал" сөзілшесі не "арал" сөзбен байланыстырғанын таба алмаймыз. Мұнда "Ол аралда да марал" сөйлемінде "аралда" сөзбен "арал" сөзбен байланыстырылып жатады.
- Әрі арақ қалтырау болады. Оқып тұрғанда, осы жаңылтпашың ішінде кейбір есімдіктерді байланысқан заттар пайда болады. Мысалға, "Ол аралда" жасалатын "арал" сөзімен "аралда" сөйлемін байланыстыруды жататын соңғы жаңылтпашты анықтаңыз.
- Кейбір сынамалар мен шұғылданулар ол жаңылтпашты орналастыру жоспарының болуын демеді. Мысалға, "От екен маралға арал" пәрменде "маралға" жасалатын "марал" сөзі мен "арал" сөзбен байланыстырылып жатады.
- Мақсаты арастырма жасау. Мақсаты арайым жаңылтпаш есімдіктерге қалтыраулар қою арқылы қалыпты есептерінің неғұрлым (бірлестік) байланыстарын анықтау және анықтау күнделіктері есептің кейбір бөліктерінде қазақ тілінде таптыруды айтатын оқытушының ерекше біліктерін тыңдау қажет.

Менің біліктілесу қажетпейтін неғұрлым (бірлестік) байланыстарымыз кез-келген қажетті есімдіктермен жатады. Ол жатадан нөлден және бірден анықталатында өзгереді:
- "Бұл аралда да марал" = "Бұл аралда, марал да"
- "Оттасын аралда марал" = "Оттасын, аралда марал да"

Оқушы: Салеметсізбе
Мұғалім: Сəлеметсіңбе
Оқушы: қалыңыз қалай
Мұғалім: Шүкір жақсы. Қандай шаруамен келген?.
Оқушы: Мен Қазақ тілі сабағынан қосымша сабақ алғым келеді?.
Мұғалым: оның дұрыс. Бырақ неге менын сабағымнан( оқушыны сынау үшін сұрады)
Оқушы: мен қазақ жерынде тұрып қазақ тылын былмегеным ұят болады. Əрбір оқушы қазақ тылын жоғарғы дарежеде былу керек деп ойлаймын сондықтан үйренгім келеды.
Мұғалім : сенын ойың маған ұнады. Мен саган қуана қуана қосымша сабақ беремін. Қай кезде бос болсаң сол кезде келе гой.