Азақ тілі 4 сынып 211 бет 7жаттығу 15

Сүйінбай аронұлы алатаудың аса сұлу бетбауыр бөктеріндегі алматыға тиіп тұрған қарақыстақ ауылының бұлақ деген жерінде 1815 жылы туып, 1898 жылы 83 жасында дүние салған. болашақ даңқты жырау жасында жоқшылық тауқыметін көп тартқан. жастай жетім қалып, байдың малын бағып, тамағын асыраған. ол туралы өлеңдерінде ақынның өзі де айтады.  ал ақын кожахмет тұрлыбайұлы бір өлеңінде: сүйінбай он жасында қалды жетім, жылаумен секпіл басқан екі бетін. жетімді жетілдіріп, жүйрік еткен алланың көрмеймісің құдіретін, – деп, сүйінбайдың кезі туралы нақты дерек келтіре отырып, жетім ң ақындық өнердің шыңына шырқағандығына таңданады. белгілі бір ң бойындағы басқаларда жоқ ерекше қасиеттері, соның ішінде ақындық өнері туралы да, халық: «тұқымында бар», «өлең (ақындық) қонған» дейді. мұның мәнісі: тегінде – аталары немесе нағашыларында бар ақындық түптің-түбінде ұл-қыздарының біріне көшеді дегенді білдіреді. сүйінбайдың 13-14 жасында шығарған «түс» деген өлеңінде осындай ойға бастайтын құбылыс жайында сөз болады. шүйбек деген байдың қойын бағып жүргенде, бір күні түс көріп, ұйқысынан өлеңдетіп оянғанын ол қожайынына былайша баяндайды: атыңнан айналайын қызыр бабам, түсімде таңға жуық келді маған. білмеймін «өлең» – деді,»көген» –деді, сайрауық құстар келіп төнді маған. менің тұр қолды-аяққа тұрғым келмей, қойды ғой қойыңа да қырғын келмей! аузымнан түйдек-түйдек шыққан сөзді не дейін сөз кестесі – өлең демей? ! сен маған ұлықсат бер, шүйбек байым, әйтеуір, тегін емес сүйінбайың. жын соқты ма, білмеймін, таңертеңнен

Әр заман, тарихи әр кезең әлеуметтік құбылыстар өзінің дарынды өкілдерін жарыққа шығарып отыратыны мәлім.олар елдің мұң – мұқтажын көре біліп, халқының сол мұқтажына перзеттік махаббаттын арнаған, туған халқының игілігі үшін бар күш жігерін жұмсаған ардақты азамат ретінде халық тарихынан орын алып отырған. мұндай азаматтардың игілікті дәстүрлері ұрпақтан- ұрпаққа жалғасып, елдің тарихи, мәдени өміріне елеулі ықпал етіп келген. қазақ халқының тарихында аса көрнекті орын алған сондай тұлғалардың бірі- ыбырай алтынсарин.ол жаңашыл, дарынды ағартушы ғана емес,халқымыздың теңіздей толқып тасыған інжу – маржан жырларын жақсы біліп, еңбегіне арқау еткен. сүйтіп, өзі өмір сүрген дәуірдің мұрат- мүдделеріннің кәдесіне, ұрпақ тәрбиесіне жарата білген тұлға. ал оның заманы тарихтың бір аумалы – төкпелі кезеңі болған еді. өйткені ақтабан шұбырынды, алқакөл сұламадан кейін- ақ енді қазақ жеріне ресей патшалығының сұғы қадалып, жаулауы басталған-ды.қазақ халқы небір зорлық- зомбылық, ңды басынан өткізіп жатты. намысқа шапқан қазақ батырлары бастаған азаттық жолындағы күрестер біріне- бірі жалғасқан еді. исатай- махамбет, кенесары- наурызбай, сырым батыр, едіге, есет пен бекет, жанғожа, сұраншы- саурық тәрізді батырлардың есімі қазақ тарихында алтын әріппен ауыр заманда білім алып,ат жалын тартып мінгесін- ақ ыбырай алтынсарин білім ұранын көтерді.елді қорлықтан құтқаратын, игілікке бастайтын тек білім деп есептеді.бұл ретте ол жалғыз болған жоқ. байтақ қазақстанның әр өңірінен ұлт басына төнген қауіпті терең сезініп, ұлттық құлдыраудан құтылудың жолдарын көрсеткендер болды. солардың ішінде ұлы абайдың орны ерекше. абай мен ыбырайдың ақындық,ағартушылық енбектері бірін –бірі толықтырып, үндесіп жатты.олардың бұл үндестігін терең зерттеп дәлелдеген ғұлама жазушы мұқтар әуезов болды. ыбырай алтынсарин өзі ашқан мектептерде ана тілінің таза оқытылуына көңіл бөліп, тілашар ретінде халықтың ауыз әдебиетін пайдаланып, өзі де ұрпақ тәрбиесіне арналған әдеби шығармалар жазды.сол әдеби шығармалары арқылы тіршіліктің өзекті мәселерін көтеруге бет бұрды. ол қазақтың жазба әдебиетінің, әдеби тілінің негізін қалаушылрдың бірі болды.әдебиетке тың тақырыптар әкеліп, озық ойлар негізді. шиеленіскен тартыстар,соны бейнелер, бұрын болмаған жанрлар арқылы әдебиетті мазмұн жағынан ғана емес, түр жағынан да . оның мазмұнды да мағыналы әсем лирикалық өлеңдері, қысқа да әсерлі әңгімелері қазақ әдебиетінің тарихында өшпес орын алады. ыбырайдың әдеби еңбектерінің жинағы "қазақ христоматиясы" (1879) ағартушылық мақсатта жазған әйгілі екі өлеңмен ашылыды.ақын бұл өлеңдерді өз кезінде "сөз басы" деген атпен алған.қазір бұл өлеңдер "кел, ,оқылық", "өнер-білім бар жұрттар" деген атаулармен мәлім. ол халық ағарту ісіне арнаған әдеби туындыларын да оқу- білімді насихаттаудың ұтымды әдісінің қажеттігін көрсетті.оқу білімнен кенже тұрған халық үшін ғылым мен техниканың жетістіктерін насихаттай алатын қысқа көлемдегі поэтикалық шығармалардың айрықша ұтымды екенін,әсерін терең сезінді, сенді.қазақ жастарын білім алуға,мәдениеттің жаңа дәстүрлерінигеруге,бойға сіңіруге шақырды. "кел, ,оқылық"өлеңінде ақын қазақ ауыз әдебиетінің дәстүрлерін шебер пайдаланып,білім мен надандықты, жақсылық пен жамандықты қатар алып, салыстырып отырды. 1) істің болар қайыры бастасаңыз алдалап. оқымаған жүреді қараңғыны қармалап. 2) надандықтың белгісі- еш ақылға жөн білмеген ға қыдыр ата бұл "өлеңнің айрықша құндылық қасиеттерінің бірі- оның халық дәстүрі,халықтың ұғым өлшемі негізінде жазылғандығында",- деп атап көрсетеді.ғалым ә: дербісалин "ы.алтынсариннің әдеби мұралары" деген еңбегінде. мысалы мал байлығын салыстыру,білмсіз,еңбексіз байлықтың баянсыздығы т.б. ал "өнер- білім бар жұрттар" өлеңінде сол тұстағы ғылым мен техниканың ең басты жаңалықтары толық қамтылып, өнер мен білімгеқолы жеткен халықтың қ жағынан озықтығын әр салада көрсетеді.("сарай салғызды", "айшылық алыс жер", "көзіңді ашып жұмғанша", "құстай ұшу", "қтай жүзу", " өнер- жігіт көркі", "сіздерге бердім батамды" т.б.