Написать сочинение (легкое) на казахском "жылкы" (лошадь)

жылқы (лат. equus ferus caballus) – тақтұяқтылар отрядының бір тұқымдасы. жылқы өркениетіндегі, әсіресе, дала өркениетіндегі ң жарқын да елеулі көрсеткіштерінің бірі болады. жылқыны қолға үйрете бастау көшпелі шаруашылық пен өркениет ң негізін қалады. қолға үйретілген жылқының (e. caballus) шаруашылықта маңызы зор. ол – ет және қымыз өндіру, салт міну, арбаға не шанаға жегу, әскери және спорттық бағыттарда өсіріледі. қазба қалдықтары жылқының б.з.б. 7000 ж. бұрын-ақ азия мен еуропада қолға үйретілгендігін дәлелдейді. жылқы тұқымдасы есек, құлан, зебр, жабайы жылқы болып 4 туысқа бөлінеді. үй жылқы жабайы жықыға жатады, одан басқа оған керқұлан (немесе пржевальский жылқысы) және қазір жойылып кеткен тарпан жатады. соңғысы 19 ғ. дейін батыс қазақстан, батыс сібір, ресейдің еуропалық бөлігінің оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарын және кейбір еуропа елдерін мекен еткен. керқұлан үйірлері қазір моңғолияда ғана кездеседі. көптеген ғалымдардың зерттеулері бойынша үй жылқысының ең жақын тегі осы керқұлан. жабайы жылқының сүйегі францияның солтүстігінен көп табылған. америкада жабайы жылқы болмаған, қолға үйретілген жықылар кейін тағыланып (мустанг деп аталады) кеткен. ежелгі дәуірлерде-ақ қазіргі қазақстан аумағы жылқының қолға үйретілген мекені болғандығын археологиялық қ дәлелдейді. солтүстік қазақстандағы ботай мәдениеті энеолит дәуірінде (б.з.б. 4 – 3-мыңжылдық), арқайым ескерткіштері орта қола дәуірінде (б.з.б. 2-мыңжылдық), қазақстанның барлық аймақтарынан кездесетін арий, сақ, ғұн кезеңдерінің ескерткіштері (б.з.б. 1-мыңжылдық – б.з. 2 ғ.) ежелгі қазақстанда жылқының қолға үйретіліп қана қоймай, бұл малдың ерекше қастерленіп, әдет-ғұрыптық рәсімдердің ажырамас бір бөлігіне айналғанын көрсетеді. түріне, күтімі және өсу айналасына байланысты қазіргі үй жылқысы орташада 25-30 жыл жасайды.кей кезде, кейбір жануарлар жасы 40-тан асады.жазу деректеріне сай ең көп 19 ғ. ескі билли деген ат 62 жыл өмір сүрген.қазіргі заманда, шуга пафф деген пони 2007 ж. 56 жаста өліп гинесс кітабына енген.

жылқы төлдерін былай бөледі:

* құлын (биенің жас төлі), * жабағы (6 айдан асқан құлын), * тай (1 жастан асқаны) деп атайды.

ал бұдан әрі ұрғашы жылқыны яғни байталды:

* құнажын байтал (2 жастан асқаны), * дөнежін шығар (3 жастағы байтал), * дөнежін байтал (3 жастан асқаны), * бесті бие (4 жастан асқаны), * қ бие (7 – 8 жастағы бие), * кәртамыс бие (11 – 14 жастағы бие), * жасаған бие (20 жастан асқан бие), т.б. атайды.

піштірілмеген еркек жылқының яғни айғырдың атаулары:

* құнан айғыр (2 жастан асқаны), * дөнен айғыр (3 жастағысы), * сәурік айғыр (3 – 4 жастағы үйірге салынбағаны), * бесті айғыр (5 жастағысы), * сақа айғыр (11 – 12 жастағысы), т.б.

Құнанбай абайды сәлемдесуге жіберіп сынаған қазақ сәлемдесуге, амандасуға ерекше мән берген халық қой. әр аймақтың өзінде сәлемдесу дәстүрі бар десе де болады. мәселен, абай елінің өзіндік сәлемдесу салты болған. ұлы абай өзіне амандасуға келген ға, егер ол өзіне бір өтініш-тілекпен келсе, ең әуелі сұрағын қойғызбай, дұрыстап сәлемдесіп, амандық-саулық сұрасқаннан кейін қонақ қылып, өтініш-тілегін қайтар кезінде бір-ақ айтқызады екен. «абай жолы» романын немесе басқа да әңгіме-естеліктерді оқып отырғанда абайдың сәлемдесуге баруы, әкесімен, басқа да жақын-жуық сәлемдесу салтын байқаймыз. сол уақытта: «бұл сәлемдесуге жарады ма екен, сөзі маңызды ма екен? » деген дүниелерге ерекше мән берілген. мәселен, құнанбай абайдың жастығына, ғына қарамастан, оны түрлі тапсырмалармен: «сәлемдесіп, жағдайын біліп қайт», деп әр жерлерге жіберіп отырған. бүгінде осының бәрі қалып бара жатқан жоқ па? ахат құдайбердиевтің естелігінде әкесі шәкәрімнің аталарына, абайға арнайы барып сәлемдесуі туралы жазылған. сәлемдесуге бару – жақынын жанына тарту, туысы, қандасы ретінде жанына жақындату деген дүние ғой. ол жерде жақсы әңгіме шертіледі, ертегі айтылады. осының барлығы сәлемнен басталған. уақыттың тығыздығына саямыз ба, біз қазір аман-саулықты қысқа қайырамыз. «сәлем», дейміз де ары қарай жүре береміз. кейбір : «мынау дұрыстап амандасуға да жарамады ма? », «менсінбеді ме? «неге мал-жаның аман ба демейді», деп дұрыс сәлемдеспеген ға өкпе-ренішін білдіріп жатады. мал-жанның амандығы – елдің, ауылдың амандығы деген сөз. қазақтың өмірі малмен тығыз байланысты ғой. ішерге тамағы, киерге киімі дегендей. «мал-жаның аман ба? » деген сөз бұл сіздің тағдырыңызға, айналаңызға немқұрайлы қарамайтындығыңызды көрсетеді. мысалы, жат болып кетпесін деп сәлемдесуге жіберіп жатады. қорыта айтқанда, қазақтың сәлемі, қазақтың қонақты қабылдауы – осының барлығы үлкен өнегесі, тәрбиесі бар дүние. сондықтан мұны жалғастыруымыз керек, ерекше мән беруіміз қажет деп есептеймін.

Жеті қазынаның бірі "жеті қазынаның бірі" саналатын ит он екі мүшел жылдың бірі, жеті қазынаның бастысы. "ит" сөзінің түрік тілдеріне ежелден төл атау екендігін ертедегі түркі жазба ескерткіштеріндегі деректері дәлелдейді ("древнетюрский словарь", л., 1969, 215- түрік тілдерінің кез келгенінде болса да "ит" сөзі дыбыстық құрамы жағынан бір-бірімен сәйкес келеді. мысалы: татарша "эт", туваша "ыт", өзбекше "ит", түрікменше, қырғызша да "ит" (осы тілдердің сөздіктерінен). түрік тілдерінің ішіндегі ең көне деп саналатын саха мен чуваш тілдерінен байқайтынымыз: сахаша "ит" ("рус. -як. сл." м., 1968, 593- чуваштар "йыта"("чув. -рус, сл", м., 1985. 132-