Жай сөйлем что это такое и какие виды этих предложений бывают?

жай сөйлем  — бір не бірнеше сөз бен сөз тіркестерінен құралып, тиянақты бір ғана ойды білдіретін сөйлем.

жай сөйлемде түрлаусыз мүшелердің болу, болмауына қарай жалаң және жайылма сөйлем болып бөлінеді.

тұрлаусыз мүшелері жоқ, тек бастауыш пен баяндауыштан құралған сөйлемді жалан, сөйлем дейді де, тұрлаулы мүшелермен қатар тұрлаусыз мүшелер де бар сөйлемді жайылма сөйлем дейді.

 

сөйлемде бастауыштың болу, болмауына қарай жақты және жақсыз сөйлем болып бөлінеді. бастауышы бар, кейде айтылмай тұрса да, бастауышын баяндауышы арқылы табуға болатын жай сөйлем түрін жақты сөйлем дейді де, бастауышы мүлде жоқ және баяндауышы арқылы бастауышын табуға болмайтын, баяндауыштың езі ғана сол сөйлемге ұйытқы болатын жай сөйлем түрін жақсыз сөйлем дейді.

 

сөйлемде ойға катысты айтылуға тиісті мүшелері түгел жай сөйлемнің түрін толымды сөйлем дейді де, айтылуға тиісті тұрлаулы я тұрлаусыз мүшенің бірі түсіп қалған жай сөйлемнін түрін толымсыз сөйлем дейді. 

ойды білдірмей, тек соған байланысты заттың, құбылыстың, мезгілдің мерекенің, мекеннің аты аталып көрсетілгендей жай сөйлемнің ерекше түрін атаулы сөйлем дейді. атаулы сөйлем жеке дара қолданылатындықтан; шартты түрде сөйлем деп танылады. оның мәні тек өзінен кейін қолданылған сөйлемдер арқылы түсініледі. атаулы сөйлем өз ішінде сөйлем мүшелеріне жіктелмейді.

 

менің отаным - қазақстан. қазақстан республикасы - егеменді, тәуелсіз мемлекет. қазақстан еуразия орналасқан. бас қала - астана қаласы. қазақстан республиқасы мемлекеттік тіл - қазақ тілі. қазақстанның ұлттық валютасы - теңге. қазақстан президенті н. ә. назарбаев. қазақстанда көп әр түрлі ұлттарды сүреді. қазақстанда 14 (он төрт) облысы бар.   мен (область) облысы (город) қаласы тұрамын. қазақстан - менің мақтанышым. мен отанымды өте сүйемін. моя родина -казахстан. республика казахстан - суверенное, независимое государство.   казахстан расположен в евразии. главный город - город астана. государственный язык республики казахстан - казахский язык. 

Бұл жақта жаз ыстық болады. қар суымен дымқылданып жататын жер алғашқы ыстықта қызып, өсіп қауырт өседі.бекеннің бақшасы да солай болды. бір күні қауын, қияр еккен жеріне келсе, құлаш жайып өскен өсімдіктердің құлағы салпиып, әрі боп-бос болып қалыпты. солғалы тұр екен деп қорыққан ол күдігін атасына айтты. -шөлдегендікі ғой, суару керек,-деді үлкен кісі. күрек алып, сонау көмейге барды. арыққа су салып, жол бойы былтырдан қалған ескі шөптерін тазалай келді. бақшаға жіберілген мол су әр түпке шымырлап сіңісімен-ақ, қияр, қауындар құлағын қалқайтып қайта көтеріліп жатыр. бекен таң қалды. «шөлі қанып не қарны тойған соң, ширай бастайын жан иесі секілді» деп ойлады ішінен. судан кейін өсімдік біткен бір күнде қаулап шыға келді. әсіресе бүкіл бақшаға арам шөп лап қойды. бекен екі күн бойы бақшасын тазартты. атасы «маусым» деп атайтын бұл айдың ыстығы осал емес көрінді. арада бір-екі жұма өткен соң, анада еккен бір түйір дән құлаш-құлаш желі тартып, әуелі сары құлақ гүл ашты да, артынша түйін тастаған-ды. міне, енді қара көк жапырақтың астынан сопиып-сопиып қияр пайда болды. алғашқы қиярды үзіп алғанды, алып-ұшып атасына жетті. атасы ораулы бәкісін ашып: -бекенім өсірген алғашқы көк қой, - десіп, әжесі екеуі жеді. өзі де күртілдетті. -тәп-тәтті,-деді сонан соң.  -иә, ң өз еңбегі сіңген қара суы да тәтті болады, , - деді үлкендер.