с казахским Күлтегін жазуы —ежелгі түркі жазба ескерткіші.   Моңғолиядағы Орхон өзені бойының жанынан орнатылған. Ескерткіштің биіктігі 3, 15 м., ені 1, 34, қалыңдығы 0, 41 м. Тас бағана бес бұрышты, қырларында айдаһардың суреттері мен қаған таңбалары бейнеленген. Күлтегін ескерткіші туралы алғашқы мәліметтер 19 ғасырдағы батыс зерттеушілерінің еңбектерінде жариялана бастады. Екі құлпытастағы құпия жазуларды түркітанушылар көпке дейін оқи алмай келді. 1893 жылы 25 қарашада Дания ғалымы В.Томсен Орхон жазба жәдігерлерін оқудың кілтін тапты. Содан кейін орыс академигі В.В.Радлов мәтінді зерттеді. Осы зерттеулерден кейін құлпытастарға қашалған жазулар Күлтегін батырдың ерлік істері туралы қаhармандық дастан екендігі белгілі болды.  Радлов , С.Е.Малов, қазақ ғалымдары С.Аманжолов, Ғ.Айдаров, Қ.Өмірәлиев, т.б. түркітанушылар Орхон жазба жәдігерлерінің түркі тіліндегі мәтінін оқып, оны тілдік, әдеби, тарихи тұрғыдан зерттеді. Күлтегін ескерткішінің бірі ғылымда «кіші жазу», ал екіншісі «үлкен жазу» деп аталып кеткен. Бұлар түркі елінің даңқты әскери қолбасшысы Күлтегіннің жауынгерлік жорықтарын бейнелеген. «Күлтегін батыр жайындағы бұл екі дастанның да авторы аса дарынды ақыны, көрнекті қоғам қайраткері  Иоллығ тегін .   «Күлтегін» жырының үлкен жазуы көлемі жағынан 428 өлең жолынан тұрады. Бұл жыр алты оқиғадан құралған. «Ер есімі- ел есінде» дегендей, бұл ескерткіштің көшірмесі Нұр-Сұлтан қаласындағы Гумилев атындағы университетінің алаңында орнатылған. 1. Мәтіннің стилі мен жанрын анықтап, себебін дәлелдеңіз. 2. Мәтінде қарамен жазылған сөздерге синоним сөздерін табыңыз. 3. Мәтіндегі мақал-мәтелдерді автор қандай мақсатта қолданған? 4. Қазақ жазуының даму тарихы туралы пікіріңді білдір.

мен ежтенке білмеймін

с казахским

Күлтегін жазуы —ежелгі түркі жазба ескерткіші.   Моңғолиядағы Орхон

өзені бойының жанынан орнатылған. Ескерткіштің биіктігі 3,15 м., ені 1,34,

қалыңдығы 0,41 м. Тас бағана бес бұрышты, қырларында айдаһардың суреттері мен

қаған таңбалары бейнеленген. Күлтегін ескерткіші туралы алғашқы мәліметтер 19

ғасырдағы батыс зерттеушілерінің еңбектерінде жариялана бастады. Екі

құлпытастағы құпия жазуларды түркітанушылар көпке дейін оқи алмай келді.

1893 жылы 25 қарашада Дания ғалымы В.Томсен Орхон жазба жәдігерлерін

оқудың кілтін тапты. Содан кейін орыс академигі В.В.Радлов мәтінді зерттеді. Осы

зерттеулерден кейін құлпытастарға қашалған жазулар Күлтегін батырдың ерлік

істері туралы қаhармандық дастан екендігі белгілі болды.  Радлов , С.Е.Малов, қазақ

ғалымдары С.Аманжолов, Ғ.Айдаров, Қ.Өмірәлиев, т.б. түркітанушылар Орхон

жазба жәдігерлерінің түркі тіліндегі мәтінін оқып, оны тілдік, әдеби, тарихи

тұрғыдан зерттеді. Күлтегін ескерткішінің бірі ғылымда «кіші жазу», ал екіншісі

«үлкен жазу» деп аталып кеткен. Бұлар түркі елінің даңқты әскери қолбасшысы

Күлтегіннің жауынгерлік жорықтарын бейнелеген. «Күлтегін батыр жайындағы бұл

екі дастанның да авторы аса дарынды ақыны, көрнекті қоғам қайраткері  Иоллығ

тегін .   «Күлтегін» жырының үлкен жазуы көлемі жағынан 428 өлең жолынан

тұрады. Бұл жыр алты оқиғадан құралған.

«Ер есімі- ел есінде» дегендей, бұл ескерткіштің көшірмесі Нұр-Сұлтан

қаласындағы Гумилев атындағы университетінің алаңында орнатылған.

1. Мәтіннің стилі мен жанрын анықтап, себебін дәлелдеңіз.

2. Мәтінде қарамен жазылған сөздерге синоним сөздерін табыңыз.

3. Мәтіндегі мақал-мәтелдерді автор қандай мақсатта қолданған?

4. Қазақ жазуының даму тарихы туралы пікіріңді білдір.

«Шаруа» сөзіне фонетикалық талдау.

Шаруа – 3 буын: ша – ашық, ру – ашық, а – ашық.

Ш - дауыссыз, қатаң;

А - дауысты, жуан, ашық, езулік;

Р - дауыссыз, үнді;

У - дауысты, жуан, қысаң, еріндік;

А - дауысты, жуан, ашық, езулік.

Сөзде 5 әріп, 5 дыбыс бар.

«Мамандық» сөзіне фонетикалық талдау.

Мамандық – 3 буын: ма – ашық, ман – бітеу,  дық – бітеу.

М - дауыссыз, үнді;

А - дауысты, жуан, ашык, езулік;

М - дауыссыз, үнді;

А - дауысты, жуан, ашык, езулік;

Н - дауыссыз, үнді;

Д - дауыссыз, ұяң;

Ы - дауысты, жуан, қысаң, езулік;

Қ – дауыссыз, қатаң.

Сөзде 8 әріп, 8 дыбыс бар.

Ыбырай Алтынсарин қазақ халқының ағартушылық тарихында және ұлттық мектебінің қалыптасуында терең із қалдырды. Ол 1841 жылы қазіргі Қостанай облысының аумағында дүниеге келген. Әкесінен ерте айырылған ол атасының - белгілі би және старшын Балқожа Жаңбыршиннің қолында тәрбиеленді. Ыбырай бала кезінен бастап білімге және өз бетінше оқып білуге бейім екенін байқатты. Көп оқыды, Ресей қоғамының білімді адамдарымен жиі араласып тұрды. Орынборда оқып жүрген кезінде шығыстанушы ғалым В.В Григорьевпен жақын танысып алды. Ол өзінің бай кітапханасымен Ыбырай Алтынсариннің еркін пайдалануына рұқсат етті. Білімге құштар жас бос уақытының бәрін де сол кітапханада өткізді. Білген үстіне біле түссем деген құмарлық пен өз халқыма неғұрлым көбірек пайда келтірсем деген абзал арманға ұмтылыс жас Ыбырайдың өмірлік кредосына айналды. Өзінің мінез-құлқы жағынан қарапайым әрі еңбексүйгіш еді, көп оқыды, өзге халықтардың қол жеткен табыстарын неғұрлым көбірек біле түссем деп армандады. Алған білімін өз халқының пайдысына асыруға талпынды